7 . ناسخ التواريخ
ميرزا محمّدتقى سپهر (م 1297 ق) مشهور به لسان المُلك ، از مورّخان ، شاعران و مُنشيان دربار قاجار است . او در كنار كار ديوانى ، مأمور شد تا كتابى در باره تاريخ جهان از آدم عليه السلام تا آن زمان ، به فارسى بنگارد ؛۱
كتابى كه همه آنچه را كه گفتهاند و امكان وقوع دارد و محال نيست ، در خود جاى دهد ، هر چند دور از ذهن باشد .
او اين تفصيل را در بخش مربوط به امام حسين عليه السلام حفظ كرده و از اين رو ، «هر قصّه را كه در كتب معاريف مورّخان و محدّثان ديده»۲آورده است . او هر چند، گاه به گاه به نقد پارهاى منقولات مىپردازد ، امّا خود نيز اشتباهات تاريخى دارد و مطالب ضعيف به كتابش راه يافته است . از اين رو، با وجود استفاده اهل منبر و مرثيه از آن ، متفرّدات آن را نمىتوان معتبر دانست .
شهيد قاضى طباطبايى ، اشتباهات ناسخ التواريخ را فراوان دانسته و محتويات بدون مدرك آن را قابل اعتماد ندانسته است .۳ شهيد مطهّرى نيز ، هر چند مؤلّف را متديّن خوانده ، امّا تاريخش را چندان معتبر ندانسته است .۴
8 . عنوان الكلام
ملّا محمّدباقر فشاركى (م 1314ق) ، از فقيهان قرن سيزدهم و چهاردهم اصفهان است . رشته اصلى او فقه بوده ؛ امّا منبر وعظ و خطابه نيز داشته است . او بدون آن كه قصد بيان تاريخ عاشورا را داشته باشد ، در پايان سخنرانىهايش چند جملهاى ذكر مصيبت مىكرد . وى سپس بخشى از اين سخنرانىها را كه در شرح دعاهاى هر روز ماه مبارك رمضان بود ، به فارسى به نگارش در آورد و سپس دو عشريه را - كه نوشتههاى ويژه مصائب امام حسين عليه السلام و در قالب مجالس دهگانه بود - به آن افزود .
فشاركى در مقام تاريخنويسى نبوده و قصدش ذكر مصيبت و گرياندن مردم بوده است . از اين رو، در بسيارى از موارد ، سندى براى گفتههاى خود ارائه نداده و حتّى گاه با وجود تصريح به نبودن برخى مطالب در كتب معتبر و مشهور ،۵ تنها به گمان و احتمال ، آن را نقل كرده است .
عنوان الكلام ، هيچ گاه مرجع و مستند كتابهاى پژوهشى و تاريخى واقع نشده ؛ امّا به دليل ذكر برخى مواعظ حديثى و داستانى ، گاه مورد استناد اهل منبر قرار مىگيرد . تأخّر زمانى مؤلّف ، نقص ارجاع علمى به كتب و منابع ، و گزارشهاى منفرد و بدون شاهد۶ را مىتوان دليل عدم استفاده اهل تحقيق از اين كتاب دانست .۷
1.لغتنامه دهخدا : ج ۸ ص ۱۱۸۴۸ (مَدخل «سپهر كاشان») .
2.ناسخ التواريخ : ج ۱ ص ۳۷۸ .
3.تحقيق در باره اوّل اربعين حضرت سيّد الشهدا عليه السلام : ص ۵۴ و ص ۱۷۷ - ۱۷۸ (پانوشت) .
4.فلسفه تاريخ : ص ۱۴ .
5.ر.ك : عنوان الكلام : ص ۲۹۴ .
6.براى آگاهى از متفرّدات بدون پشتوانه تاريخى كتاب ، ر.ك : عنوان الكلام: ص ۸۱ و ۲۶۸ (مرثيه مادر على اصغر براى طفل شيرخوارش) ، ص ۲۶۵ و ۳۲۶ (بيرون كشيدن پيكر على اصغر از قبر و جدا كردن سر او از بدن) و مطالب ديگر در: ص ۱۹۴ ، ۲۸۰ ، ۲۸۲ ، ۳۲۰ و ... .
7.ر . ك : الذريعة : ج ۱۵ ص ۲۶۸ ش ۱۷۴۰ و ص ۳۵۳ ش ۲۲۶۷ ، معجم المؤلّفين : ج ۹ ص ۹۱ ، أعيان الشيعة : ج ۹ ص ۳۳۲ .