چهار. اهداف چند لايه قيام امام حسين عليه السلام‏

براى تبيين «نظريه هدفمندى چند لايه» ، با اعتقاد و باور به اين كه «امام حسين عليه السلام از شهادت خويش آگاه بود ؛ ولى شهادت را مقصد مى‏دانست ، نه مقصود»، هدفمندى حادثه عاشورا را در دو لايه ، توضيح مى‏دهيم :

لايه اوّل‏

در اين لايه ، مسئله هدف از حادثه عاشورا از نگاه امام حسين عليه السلام و بر اساس مبانى كلّى امامت ، تحليل مى‏شود .
امام حسين عليه السلام ، در سخنان ، خطابه‏ها و نامه‏هاى خود ، براى رفتار خويش ، اهدافى را بيان مى‏دارد. برخى از اين اهداف ، در مرحله امتناع از بيعت با يزيد ، بازگو مى‏شود و برخى ، در مرحله حركت از مدينه به سمت مكّه و برخى ، در مرحله حركت از مكّه به سوى كوفه .
به سخن ديگر ، امام حسين عليه السلام در سخنان و نامه‏هاى نسبتاً فراوانش ، براى امتناع از بيعت با يزيد، علل و اهدافى و براى حركت خود از مدينه به مكّه و از آن جا به سمت كوفه ، علل و اهداف ديگرى مطرح مى‏سازد.
در بخش نخست ، امام حسين عليه السلام ، فسق يزيد و استحقاق بيشتر خود براى حكومت را مطرح مى‏كند. امام عليه السلام ، خطاب به فرماندار مدينه مى‏فرمايد :
أيُّهَا الأَميرُ ! إنّا أهلُ بَيتِ النُّبُوَّةِ ، وَ مَعدِنُ الرِّسالَةِ ، وَ مُختَلَفُ المَلائِكَةِ ، وَ مَحَلُّ الرَّحمَةِ ، وَ بِنا فَتَحَ اللَّهُ وَبِنا خَتَمَ ، وَ يَزيدُ رَجُلٌ فاسِقٌ شارِبُ خَمرٍ ، قاتِلُ النَّفسِ المُحَرَّمَةِ ، مُعلِنٌ بِالفِسقِ ، مِثلى لا يُبايِعُ لِمِثلِهِ ، وَ لكِن نُصبِحُ وَ تُصبِحونَ ، وَ تَنتَظِرُ وَ تَنتظرُونَ ، أيُّنا أحَقُّ بِالخِلافَةِ وَ البَيعَةِ^۱ .
اى امير! ما خاندان نبوّت ، و معدن رسالت ، و محلّ آمد و شدِ فرشتگان ، و جايگاه رحمت هستيم . خداوند ، امور را با ما مى‏گشايد و با ما مى‏بندد ؛ و يزيد ، مردى فاسق ، باده‏گسار ، آدمكُش و اهل فسق و فجورِ آشكار است . همانند منى ، با كسى همانند او ، بيعت نمى‏كند ؛ ولى ما و شما ، صبح مى‏كنيم و منتظر مى‏مانيم ، تا معلوم شود كه كدام يك براى بيعت و خلافت ، شايسته‏تر است .
و در بخش دوم، اصلاح امّت، احياى سنّت، امر به معروف و نهى از منكر، مبارزه با سلطان ستمگر ، و عزّت و آزادگى را مطرح مى‏سازد ، چنان كه در اين باره از امام حسين عليه السلام روايت شده است كه فرمود :
إنّى لَم أخرُج أشِراً وَ لا بَطِراً وَ لا مُفسِداً وَ لا ظالِماً ، وَ إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ النَّجاحِ وَ الصَّلاحِ فى اُمَّةِ جَدّى مُحَمَّدٍ صلى اللَّه عليه و آله ، اُريدُ أن آمُرَ بِالمَعروفِ وَ أنهى‏ عَنِ المُنكَرِ ، وَ أسيرَ بِسيرَةِ جَدّى مُحَمَّدٍ صلى اللَّه عليه و آله ، وَ سيرَةِ أبى عَلىِّ بنِ أبى طالِبٍ ... ، فَمَن قَبِلنى بِقَبولِ الحَقِّ فَاللَّهُ أولى‏ بِالحَقِّ ، ومَن رَدَّ عَلَىَّ هذا أصبِرُ حَتّى‏ يَقضِىَ اللَّهُ بَينى وبَينَ القَومِ بِالحَقِّ، ويَحكُمَ بَينى وبَينَهُم بِالحَقِّ، وهُوَ خَيرُ الحاكِمينَ^۲ .
به درستى كه من از روى سرمستى و سركشى و فسادانگيزى و ستمگرى ، قيام نكرده‏ام ؛ بلكه براى تحقّق رستگارى و صلاح در امّت جدّم محمّد صلى اللَّه عليه و آله قيام كرده‏ام . مى‏خواهم امر به معروف و نهى از منكر نمايم و به سيره جدّم محمّد صلى اللَّه عليه و آله و پدرم على بن ابى طالب عليه السلام ، رفتار كنم ... . آن كه مرا به حقّانيت پذيرفت، [بداند كه ]خداوند، سرچشمه حق است [و پاداشاو را خواهد داد] و اگر كسى در اين دعوت، دستِ رد بر سينه من زند، شكيبايى مى‏ورزم تا خداوند، ميان من و اين گروه، بر پايه حقيقت، داورى كند و به حقيقت، حكم دهد، كه او بهترينِ داورى‏كنندگان است .
جز اين سخنان و نوشته‏ها ، تحليل شئون امامت‏^۳ نيز اعمال و رفتارى را كه امام حسين عليه السلام در پيش گرفته ، اقتضا مى‏كند . امام حسين عليه السلام ، براى تبيين دين و حفظ آن از نابودى و تحريف، اجراى دين و الگو بودن، حائز مقام امامت شده بود و اين شئون ، مى‏بايست بر رفتار و گفتار و انديشه ايشان سايه مى‏افكند ، و چگونه حادثه‏اى به اين بزرگى را مى‏توان جدا از اين اهداف ، تحليل كرد ؛ حادثه‏اى كه در آن ، خون پاك انسان‏هاى بزرگى بر زمين ريخت .
اين ، لايه نخست از اهداف حادثه عاشوراست و ممكن است كسانى كه تعبير «تشكيل حكومت» را به كار برده‏اند، عنوانى انتزاعى از اين امور را منظور داشته‏اند. البتّه - چنان كه بِدان اشارت رفت - ، اين تعبير در مجموع سخنان و نگاشته‏هاى امام حسين عليه السلام ، به صراحت ، بيان نشده است .
دستاوردهاى اين لايه از هدف حادثه عاشورا، سست شدن بنياد حكومت بنى اميّه ، نابودى حكومت يزيد، پايه‏ريزىِ قيام‏هاى انتقام‏جويانه و آگاهى مردم در آن برهه از تاريخ است كه البتّه در فاصله زمانى نسبتاً كوتاهى اتّفاق افتاد .