سه . جامعه كوفه از نظر سياسى‏

بخش مسلمان كوفه را، از نظر سياسى ، مى‏توان به چهار دسته تقسيم كرد :

1 . هواداران اهل بيت عليهم السلام‏

پيش از اين ، اشاره كرديم كه در عصر نهضت حسينى ، كوفه، كانون هواداران اهل بيت عليهم السلام بود ؛ ولى اين سخن، بدان معنا نيست كه همه كسانى كه به اهل بيت عليهم السلام اظهار ارادت مى‏كردند ، پيروان راستين آنها و «شيعه» به مفهوم حقيقى اين كلمه بودند ؛ بلكه هواداران اهل بيت عليهم السلام و مدّعيان تشيّع در آن دوران ، به چند دسته تقسيم مى‏شدند كه در ادامه همين فصل ، توضيح خواهيم داد .

2 . هواداران بنى اميّه‏

هواداران بنى اميّه ، بخش قابل توجّهى از مردم كوفه را تشكيل مى‏دادند . در آن دوران كه بيست سال از حكومت اُمَويان در كوفه مى‏گذشت ، افراد بسيارى جذب آنها شده بودند . هواداران بنى‏اميّه در كوفه ، از تشكّل و سازماندهى نيرومندى برخوردار بودند . افرادى مانند عمرو بن حَجّاج زبيدى ، يزيد بن حرث ، عمرو بن حُرَيث ، عبد اللَّه بن مسلم ، عمارة بن عقبه ، عمر بن سعد و مسلم بن عمرو باهِلى ، از سران آنان به شمار مى‏رفتند و همين‏ها بودند كه وقتى از پيشرفت كار مسلم بن عقيل و ضعف و فتور نعمان بن بشير، فرماندار كوفه احساس خطر كردند ، به شام نامه نوشتند و زمينه را براى عزل نعمان و فرمان‏روايى ابن زياد ، فراهم ساختند .
گفته شده كه رؤسا و مُتنفّذان قبايل كوفه، از اين حزب بوده‏اند و اين امر ، خود ، باعث گرايش بسيارى از مردم به اين سو مى‏شده است .^۱

3 . خوارج‏

على رغم سركوب خوارج در جنگ نهروان ، سياست‏هاى غير اسلامى معاويه باعث شد كه خوارج كوفه ، در زمان او، قدرت بگيرند . آنان در سال 43 ق ، در دوران فرمان‏روايى مغيرة بن شعبه بر كوفه ، به رهبرى مُستَورِد قيام كردند ؛ ولى كارشان به شكست انجاميد . زياد بن ابيه نيز پس از به عهده گرفتن فرماندارى كوفه در سال 50 ق ، نقش مهمّى در سركوب آنها داشت . پس از مرگ زياد (سال 53 ق) ، خوارج كوفه به رهبرى حيّان بن ظبيان ، در سال 58 ق ، قيامى ديگر ترتيب دادند و اين بار ، ابن زياد ، پس از به عهده گرفتن زمام امور كوفه ، به سركوب آنها پرداخت .^۲
بنا بر اين ، با توجّه به درگيرى خوارج با اُمَويان ، شايد بتوان گفت كه آنان در جريان نهضت حسينى ، با هيچ يك از دو طرف ، همكارى نكرده‏اند .

( 4 )

جامعه‏شناسى كوفه‏

در ارزيابى سفر امام حسين عليه السلام به كوفه و نهضت كوفيان ، افزون بر آنچه گذشت ، جامعه‏شناسى كوفه را نيز بايد بررسى كرد . كوفه آن روزگار، از زواياى گوناگون ، قابل ارزيابى است؛ چرا كه شهرى متنوّع و چند گونه بوده است :

يك . جامعه كوفه از نظر نژادى‏^۱

جامعه كوفه را از نظر نژادى ، مى‏توان به دو بخش عرب و غيرعرب، تقسيم كرد . بيشتر مردم عربِ ساكن كوفه ، قبايلى بودند كه با آغاز فتوحات اسلامى در ايران ، از شبه جزيره عربستان، به قصد شركت در جنگ ، به سمت عراق، كوچ كردند و سرانجام، پس از پايان فتوحات ، در كوفه و بصره، مسكن گزيدند .
بخش ديگرى از عرب‏هاى ساكن كوفه را قبايلى مانند بنى تَغلِب تشكيل مى‏دادند كه پيش از اسلام ، در عراق، سكونت گزيده بودند و پيوسته با ايرانيان در جنگ بودند . اينان، با آغاز فتوحات اسلامى ، به مسلمانان پيوستند و آنها را در فتوحات ، يارى دادند . سپس بخشى از آنها در شهرهاى تازه تأسيس اسلامى ، سُكنا يافتند .
مردمان غير عرب كوفه - كه اندكى از جمعيّت آن را تشكيل مى‏دادند - ، شامل گروه‏هايى همچون مَوالى ،^۲ سُريانى‏ها^۳ و نَبْطى‏ها^۴بودند .

دو . جامعه كوفه از نظر اعتقادى‏

از نظر اعتقادى ، جامعه آن روز كوفه را مى‏توان به دو بخش مسلمان و غير مسلمان، تقسيم كرد . بخش غير مسلمان كوفه ، عبارت بودند از : مسيحيان عرب از «بنى تَغلِب» ، مسيحيان نَجران ، مسيحيان نَبْطى ، يهوديانى كه در زمان عمر از شبه جزيره عربستان رانده شده بودند ، و زردشتيان ايرانى . اين بخش، در مجموع ، قسمت ناچيزى از كلّ جمعيّت كوفه بودند .