فصل پنجم : شهادت گروهى از ياران امام عليه السلام در كوفه و زندانى شدن گروهى ديگر
5 / 1
شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر۱
در اين فصل ، شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر ،۲ سه گونه گزارش شده است :
1 . وى ، فرستاده امام حسين عليه السلام به سوى كوفيان بوده كه در قادسيه ، دستگير شد و به دستور ابن زياد ، از بالاى دارالحكومه ، به پايين پرتاب گرديد و بدين سان به شرف شهادت ، نائل آمد . خبر شهادت او، همزمان با خبر شهادت مسلم عليه السلام و هانى ، در منزلگاه زُباله به امام حسين عليه السلام رسيد .۳
گفتنى است كه بر پايه گزارشهاى ياد شده ، مشابهت سرنوشت عبد اللَّه بن يَقطُر و قيس بن مُسهِر ، ابهامآميز است ، به گونهاى كه شيخ مفيد در الإرشاد مىنويسد :
وقتى حسين عليه السلام به وادى حاجر از بطن الرُّمّه رسيد ، قيس بن مُسهِر صَيداوى ، و گفته مىشود كه برادر رضاعى خويش، عبد اللَّه بن يَقطُر را به سوى مردم كوفه فرستاد۴ .
ظاهراً تا كنون كسى نتوانسته اين ابهام را روشن سازد .
2 . در شمارى ديگر از گزارشها آمده كه عبد اللَّه بن يَقطُر ، حامل نامه مسلم عليه السلام به امام حسين عليه السلام بوده است۵ كه دستگير و به دستور ابن زياد ، گردن زده شد.۶3 . برخى از گزارشها نيز حاكى از آن است كه وى ، در كربلا شهيد شده است .۷
گفتنى است كه در باره عبد اللَّه بن يَقطُر ، چند نكته قابل تأمّل است :
نكته اوّل، اين كه نام او تنها در جريان قيام امام حسين عليه السلام آمده است و غير از اين ، اطّلاع چندان دقيقى از وى در دست نيست . تنها در كتاب الخرائج و الجرائح ، آمده است كه :
عبد اللَّه بن يَقطُر بن ابى عقب ليثى ، از [تيره] بنى ليث ، از [قبيله] بكر بن عبد مناف بن كنانه است كه همشير حسين عليه السلام بوده است۸ .
نكته دوم، اين كه در گزارشهاى مشهور، وى «رَضيع (همشير)» امام حسين عليه السلام شمرده شده است ،۹در صورتى كه منابعى كه دوران كودكى امام عليه السلام را گزارش كردهاند ، اشارهاى به اين كه ايشان برادر رضاعى (همشير) داشته باشد ، ندارند . به عكس ، برخى روايات، تأكيد مىكنند كه ايشان ، از هيچ زنى شير نخورده است .۱۰
گفتنى است كه مرحوم محمّد سماوى ، در كتاب إبصار العين ، براى توجيه اين مسئله ، گفته است :
عبد اللَّه بن يَقطُر حِميَرى (برادر همشير حسين عليه السلام) ، مادرش ، دايه حسين عليه السلام بود ، همانطور كه مادر قيس بن ذريح ، دايه حسن عليه السلام بود ... . ابن حجر ، در الإصابة گفته : او صحابى بوده است ؛ چرا كه با حسين عليه السلام ، همسال بوده است۱۱ .
ليكن مستندى براى اين ادّعا نيافتيم ، و آنچه ايشان از ابن حجر نقل كرده است نيز در كتاب مورد اشاره ، يافت نشد۱۲ .۱۳نكته سوم، اين كه گزارشهايى كه اعزام عبد اللَّه را از جانب امام حسين عليه السلام مىدانند، اشارهاى به متن پيام امام عليه السلام و مكان اعزام او ندارند۱۴ ؛ امّا گزارش ابن اعثَم - كه دستگيرى وى را مرتبط با نامه مسلم عليه السلام به امام عليه السلام مىداند - ، متن نامه را هم آورده است۱۵ كه پس از وى ، اين موضوع به كتابهاى ديگرى چون مقتل الحسينِ خوارزمى نيز راه يافته است .۱۶
نكته چهارم، اين كه ظاهراً شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر ، قبل از قيس بن مُسهِر بوده است .
نام وى در «زيارت رجبيه» ، چنين آمده است :
السَّلامُ عَلى عَبدِ اللَّهِ بن يَقْطُرَ رَضيعِ الحُسَين۱۷ .
سلام بر عبد اللَّه بن يَقطُر ، برادر رضاعى حسين!
1.الإرشاد : ج ۲ ص ۲۲۸ ، رجال الطوسى : ص ۱۰۳ .
2.نام پدر وى بقطر، يقطين و بيطر نيز ضبط شده است (ر . ك : ص ۵۰۳ ح ۵۰۴ و ص ۵۰۶ ح ۵۰۷ - ۵۱۰ و ص ۶۵۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر در منزلگاه زباله) ، الأمالى ، شجرى : ج ۱ ص ۱۷۲ ) .
3.ر . ك : ص ۶۵۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر در منزلگاه زُباله).
4.ر . ك : ص ۵۰۷ (شهادت قيس بن مُسهِر صيداوى) .
5.در نقل الفتوح ، وى حامل نامه مسلم بن عقيل براى امام حسين عليه السلام مبنى بر بيعت مردم كوفه و درخواست از امام عليه السلام براى حركت به كوفه بود . در اين باره، ر . ك : ص ۶۵۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر در منزلگاه زُباله) ؛ امّا در نقل تاريخ الطبرى ، حامل نامه را عابس بن ابىشبيب دانسته و در مثير الأحزان (ص ۳۲) ، قيس بن مُسهِر هم افزوده شده است. ر .ك : ص ۳۷۵ (فصل چهارم / نامه مسلم به امام عليه السلام براى آمدن به كوفه) .
6.وى توسّط عبد اللَّه (/ مالك) بن يربوع تميمى ، در خارج كوفه دستگير مىشود. در اين باره، ر. ك: ص ۶۵۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر در منزلگاه زُباله).
7.ر . ك : همين شهادت‌نامه : ص ۵۰۶ ح ۵۰۹ و ۵۱۰ . نيز ، ر . ك : دانشنامه امام حسين عليه السلام : ج ۱۲ ص ۱۰۷ (بخش سيزدهم / فصل دوازدهم / زيارت امام عليه السلام در اوّل رجب) .
8.الخرائج و الجرائح : ج ۲ ص ۵۵۰ .
9.ر . ك : ص ۵۰۳ - ۵۰۷ ح ۵۰۴ - ۵۱۱ . شايان ذكر است كه در هر منبعى كه نام وى آمده، عبارت «رضيع الحسين عليه السلام (همشير حسين عليه السلام)» نيز مضبوط است.
10.ر. ك: دانشنامه امام حسين عليه السلام : ج ۱ ص ۲۱۹ (بخش يكم / فصل چهارم: پرورش / از هيچ زنى شير نخورد) .
11.إبصار العين : ص ۹۳ .
12.در الإصابة (ج ۵ ص ۸) ، در شرح حال عبد اللَّه بن يقطر ، از طبرى ، چنين نقل شده است : «با حسين بن على عليه السلام كشته شد و همشير او بوده است»، كه همان سخن مشهور است . در پانوشت إبصار العين (ص ۹۳) ، مصحّح، براى توجيه، به شرح حال عبد اللَّه بن يقظه در الإصابة، ارجاع داده است ، به اين عنوان كه مراد الإصابة ، همان عبد اللَّه بن يقطر است ؛ ولى توجّه به متن الإصابة ، بطلان اين ارجاع را هم ثابت مىكند .
متن الإصابة (ج ۶ ص ۴۳۹) ، چنين است : «هوذة بن الحارث بن عجزة بن عبد اللَّه بن يقظه... ذكره الطبرى و ابن شاهين فى الصحابة» . چنان كه ملاحظه مىگردد ، اوّلاً در اين جا شخص مورد بحث ، هوذة بن حارث است ، نه عبد اللَّه بن يقظه . ثانياً در اين متن ، سخنى از «رَضيع الحسين» و ارتباط او با امام حسين عليه السلام مطرح نيست .
13.در بعضى منابع ، - جدا از واقعه كربلا، - شخصى به نام عبد اللَّه بن يسار يا بشار يا شاعر بن ابىعقب ليثى برادر رضاعى امام حسين عليه السلام معرّفى شده است كه از شواهد بر مىآيد او بعد از حادثه كربلا، زنده بوده ؛ امّا در منابع مربوط به حادثه كربلا، عبد اللَّه بن بقطر يا يقطر ضبط شده ، كه قبل از امام حسين عليه السلام نيز شهيد شده است.
14.تاريخ الطبرى : ج ۵ ص ۳۹۸ .
15.ر . ك : ص ۶۵۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللَّه بن يَقطُر در منزلگاه زُباله . نيز ، ر . ك : الخرائج و الجرائح : ج ۳ ص ۱۱۶۷ و ج ۲ ص ۵۵۰ ، الصراط المستقيم : ج ۲ ص ۲۵۸) .
16.مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمي : ج ۱ ص ۲۰۳ .
17.ر . ك : دانشنامه امام حسين عليه السلام : ج ۱۲ ص ۱۱۶ (بخش سيزدهم / فصل دوازدهم / زيارت امام عليه السلام در اوّل رجب).
