دو نكته تاريخى و فقهى در باره خروج امام عليه السلام از مكّه‏

در باره خروج امام حسين عليه السلام از مكّه در دهه اوّل ذى حجّه ، بايد دو نكته تاريخى و فقهى را بررسى كرد :

1 . نكته تاريخى‏

اين كه امام حسين عليه السلام در دهه اوّل ذى حجّه ، از مكّه خارج شده ، ظاهراً مورد اتّفاق مورّخان است ؛ امّا در باره روز خروج ايشان ، اختلاف نظر وجود دارد . برخى روز خروج را سوم ،^۱ برخى هفتم ،^۲ برخى هشتم‏^۳ و برخى نهم‏^۴ ذى حجّه گزارش كرده‏اند ؛ ولى قول مشهور و درست‏تر ، اين است كه امام عليه السلام در روز تَروِيه ؛ يعنى هشتم ذى حجّه ، از مكّه خارج شده است . روايت صحيحى كه معاوية بن عمّار از امام صادق عليه السلام نقل كرده‏^۵ نيز اين نظر را تأييد مى‏كند .

2 . نكته فقهى‏

شهرت يافته كه امام حسين عليه السلام در روز تَرويَه ، حجّ خود را به عمره تبديل كرد و از مكّه ، خارج شد . گويا مبدأ اصلى اين شهرت ، سخن شمارى از مَقتل‏نگاران و سيره‏نويسان است .^۶ از جمله ، علّامه مجلسى رحمه اللَّه عليه در تبيين علّت رفتن امام عليه السلام از مدينه به مكّه و خروج از مكّه در موسم حج ، گفته است :
از خبرهاى گذشته ، برايت روشن شد كه امام حسين عليه السلام از ترس كشته شدن ، از مدينه به مكّه گريخت و همين طور ، پس از آن كه دريافت آنها مى‏خواهند غافلگيرانه او را بكُشند ،از مكّه هم رفت تا جايى كه برايش فراهم نشد كه حجّش را به پايان ببرد . پس او - كه جان من و پدر و مادر و فرزندانم ، فداى او باد! - از احرام ، خارج شد و نگران و چشم‏انتظار ، از مكّه بيرون رفت . آنان - كه خدا لعنتشان كند! - همه مناطق را بر او تنگ كردند و جايى براى گريز او نگذاشتند .
در كتاب‏هاى معتبرى ديدم كه يزيد ، عمرو بن سعيد بن عاص را با سپاهى عظيم ، راهى كرد و او را مسئول حج قرار داد و امير حج گزاران كرد ، در حالى كه به او سفارش كرده بود كه امام حسين عليه السلام را پنهانى دستگير كند و اگر نشد ، ترور كند . عمرو بن سعيد ، سى تن از اُمَويان شيطانْ‏صفت را در لا به لاى حج‏گزاران فرستاد و دستور داد كه در هر حال و وضعيتى كه ممكن شد ، امام حسين عليه السلام را بكشند ؛ ولى امام عليه السلام زمانى كه متوجّه ماجرا شد ، از احرام حج ، بيرون آمد و عمره تمتّع را به عمره مفرده تبديل كرد^۷ .
ولى اين سخن ، قابل قبول نيست ؛ زيرا :
اوّلاً روايت معاوية بن عمّار و نيز روايت ابراهيم بن عُمَير يمانى - كه از نظر سند ، معتبرند - ، به روشنى دلالت دارند كه عمره امام حسين عليه السلام ، عمره مفرده بوده ، نه عمره تمتّع . بنا بر اين ، امام عليه السلام هنگام خروج از مكّه ، اساساً مُحرِم نبوده و از اين جهت ، مشكلى نداشته است . متن روايت معاوية بن عمّار ، اين است كه وى از امام صادق عليه السلام پرسيد : تفاوت كسى كه عمره تمتّع انجام مى‏دهد ، با عمره‏گزار مفرده چيست؟
ايشان فرمود :
إنَّ المُتَمَتِّعَ مُرتَبِطٌ بِالحَجِّ ، وَ المُعتَمِرُ إذا فَرَغَ مِنها ذَهَبَ حَيثُ شاءَ ، و قَدِ اعتَمَرَ الحُسَينُ بنُ عَلِىٍّ عليه السلام فى ذِى الحِجَّةِ ثُمَّ راحَ يَومَ التَّروِيَةِ إلَى العِراقِ ، وَ النّاسُ يَروحونَ إلى‏ مِنى‏ ، و لا بَأسَ بِالعُمرَةِ فى ذى الحِجَّةِ لِمَن لا يُريدُ الحَجَّ^۸ .
[اعمال عمره‏گزارِ] متمتّع ، به حج ، متّصل مى‏شود ؛ امّا عمره‏گزار مفرده ، وقتى فارغ شد ، هر جا كه بخواهد ، مى‏رود . حسين بن على عليه السلام در ذى حجّه ، عمره مفرده گزارد و در روز تَرويَه ، عازم عراق شد ، در حالى كه مردم ، عازم مِنا بودند ، و اشكالى ندارد كه كسى كه قصد حج ندارد ، در ماه ذى‏حجّه ، عمره مفرده به جا آورد.
ثانياً از نظر فقهى ، تبديل احرام حج به عمره ، صحيح نيست و كسى كه مُحرم به احرام حج است ، اگر نتواند حجّش را به انجام برساند ، تنها با قربانى كردن ، از احرام بيرون مى‏آيد^۹و حجّ او تبديل به عمره نمى‏گردد . فقيه بزرگوار آية اللَّه سيّد محسن حكيم ، در اين باره مى‏گويد :
اين كه در برخى از كتاب‏هاى مقتل آمده است كه امام حسين عليه السلام عمره‏اش را به عمره مفرده تبديل كرد - كه نشان مى‏دهد ايشان ، عمره تمتّع به جا آورده بوده و از آن ، به عمره مفرده عدول كرده است - ، در برابر احاديث وارد شده از اهل بيت عليهم السلام ، قابل اعتماد نيست^۱۰ .
بديهى است كه اگر دليل قابل اعتمادى وجود داشت كه امام حسين عليه السلام احرام حجّ خود را به عمره تبديل كرده است ، فقها بر خلاف آن، فتوا نمى‏دادند ؛ امّا همان طور كه اشاره شد، نه تنها دليلى بر اين نكته وجود ندارد ، بلكه دلايلى بر خلاف آن نيز در دست است.^۱۱