سخنى در باره شهداى حمله نخست

معروف است كه در حمله نخست سپاه كوفه به ياران امام حسين عليه السلام ، شمارى از اصحاب امام عليه السلام - كه تعداد آنها بيش از پنجاه نفر برآورد شده است - به شهادت رسيده‏اند ، تا آن جا كه ابن شهر آشوب، در كتاب المناقب ، شهداى حمله اوّل را «حدود چهل تن» مى‏داند و از 28 نفرِ آنان نيز به نام ، ياد مى‏كند :
ياران كُشته شده حسين عليه السلام در حمله نخست ، اينان بودند: نَعيم بن عَجْلان، عِمران بن كعب بن حارث اَشجَعى ، حنظلة بن عمرو شَيبانى، قاسِط بن زُهَير ، كِنانة بن عتيق، عمرو بن مشيعَه، ضَرغامة بن مالك، عامر بن مُسلم ، سيف بن مالك نُمَيرى، عبد الرحمان اَرحَبى، مُجَمّع عائِذى ، حَباب بن حارث، عمرو جَندَعى ، حَلّاس بن عمرو راسِبى ، سَوّار بن ابى عُمَير فَهْمى، عمّار بن ابى سَلامه دالانى ، نُعمان بن عمرو راسِبى ، زاهر بن عمرو، غلام ابن حَمِق ، جَبَلة بن على ، مسعود بن حَجّاج، عبد اللَّه بن عُروه غِفارى ، زُهَير بن بِشْر خَثعَمى، عمّار بن حَسّان، عبد اللَّه بن عُمَير، مُسلم بن كثير، زُهَير بن سُلَيم، عبد اللَّه و عبيد اللَّه، دو پسر زيد بصرى ، همچنين ده تن از غلامان حسين عليه السلام و دو تن از غلامان امير مؤمنان عليه السلام^۱ .
به نظر مى‏رسد كه نخستين منبعى كه به شهادت حدود پنجاه تن از اصحاب امام حسين عليه السلام در حمله سپاه كوفه اشاره كرده، الفتوح ابن اعثم است كه پس از اشاره به نخستين حمله (تيراندازى سپاه كوفه) به ياران امام عليه السلام مى‏نويسد :
فَاقتَتَلوا ساعَةً مِنَ النَّهارِ ، حَملَةً واحِدَةً ، حَتّى‏ قُتِلَ مِن أصحابِ الحُسَينِ عليه السلام نَيِّفٌ وخَمسونَ رَجُلاً^۲ .
سپس ساعتى از روز را در يك حمله ، با هم جنگيدند تا آن كه بيش از پنجاه تن از ياران حسين عليه السلام كشته شدند.
تأمل در گزارش ابن اعثم، نشان مى‏دهد كه مقصود، اين است كه كشته شدن حدود پنجاه تن از اصحاب امام عليه السلام، در اَثناى جنگ و در بخشى از روز عاشورا اتّفاق افتاده است، نه آن كه آنها در حمله اوّل، كشته شده باشند؛ اما خوارزمى،^۳ بدون توجه به مفهوم دقيق كلام ابن اعثم، اين ماجرا را به گونه‏اى ديگر برداشت كرده و پس از گزارش حمله اوّل در ادامه آورده است :
فَلَمّا رَمَوهُم هذِهِ الرَّميَةَ قَلَّ أصحابُ الحُسَينِ عليه السلام ، فَبَقِىَ فى هؤُلاءِ القَومِ الَّذينَ يُذكَرونَ فِى المُبارَزَةِ ، وقَد قُتِلَ مِنهُم ما يُنيفُ عَلى‏ خَمسينَ رَجُلاً^۴ .
هنگامى كه اين گونه تيراندازى كردند، ياران حسين عليه السلام كاهش يافتند و از ايشان، كسانى ماندند كه در جنگ تن به تن ، ياد مى‏شوند . [ در اين تيراندازى ] بيش از پنجاه تن از آنان ، كشته شدند.
و در ادامه اين نوع گزارش‏ها ، همان‏طور كه اشاره شد ، ابن شهر آشوب نيز نام 28 تن را به عنوان شهداى حمله اوّل، مطرح كرده است ، كه ظاهراً صحيح نيست؛ زيرا:
اولاً ، در منابع كهن ، سخنى از شهداى حمله اوّل، بدين گونه ديده نمى‏شود و سخن ابن اعثم، هيچ دلالتى بر اين معنا ندارد؛ بلكه همان طور كه اشاره شد، برخلاف آن، دلالت دارد .
ثانياً ، منابع قابل استناد، مانند الإرشاد مفيد و تاريخ الطبرى ، تنها تيراندازى گروهىِ دشمن رابه عنوان «حمله اول » گزارش كرده‏اند و اشاره به شهيدى در اين حمله ندارند؛ بلكه در ادامه گزارش خود، پيروزى‏هاى ياران امام عليه السلام در حمله تن به تن را گزارش كرده‏اند كه موجب مى‏شود سپاه دشمن، اين گونه مبارزه (تن به تن) را متوقف كند و به صورت جمعى بر سپاه امام عليه السلام حمله‏ور شوند .
ثالثاً ، نكته مهم، اين كه طبق برخى از همين گزارش‏ها، سپاهيان امام عليه السلام 72 نفر بوده‏اند . بنا بر اين ، اگر پنجاه تن آنها در اثر تير باران حمله اوّلْ شهيد شده باشند ، افراد باقى‏مانده، آن اندازه نيستند كه قابل آرايش نظامى باشند ، و چگونه اين گروه اندك مى‏توانست تا عصر عاشورا مقاومت نمايد ؟ وانگهى، اگر سپاه دشمن مى‏توانست در اثر تيرباران، در يك لحظه و در يك حمله پنجاه تن از ياران امام عليه السلام را از بين ببرد ، قطعاً مى‏توانست با ادامه تير باران، در مدتى كوتاه ، جنگ را به سرانجام برسانَد و ديگر نياز به جنگ تن به تن يا حمله گروهى نبود .
بر اين اساس ، آنچه درباره شهداى حمله اوّل ، خصوصاً در المناقب ابن شهرآشوب آمده، ظاهراً قابل قبول نيست .