چيزى نگذشت كه مختار با ميانجيگرى عبد اللَّه بن عمر - كه شوهرخواهرش بود - از زندان آزاد شد^۱ و هوادارانش را سازماندهى و آماده نبرد كرد . شب دوازدهم ربيع اوّل سال 66 ، قيام مختار با حركت گروهى مسلّح به فرماندهى ابراهيم بن مالك اشتر^۲ به سوى خانه مختار ، آغاز شد . كوفه ، در حكومت نظامى به سر مى‏بُرد . نظاميان ، راه را بر ابراهيم و همراهان وى بستند ؛ امّا آنها فرمانده نظاميان را كشتند و نيروهاى تحت فرماندهى وى را فرارى دادند .^۳
مختار ، در همان شب ، رسماً فرمان قيام عمومى را صادر كرد و نيروهاى وى با شعار «يا لَثاراتِ الحسين (اى خونْ‏خواهانِ حسين)!» با نيروهاى دشمن ، درگير شدند . درگيرى‏ها ادامه داشت تا اين كه در ربيع ثانى سال 66 ، آخرين سنگرهاى دشمن سقوط كرد و شهر كوفه به طور كامل به تصرّف هواداران مختار در آمد .^۴
مختار ، پس از مسلّط شدن بر اوضاع ، در صدد جستجوى جنايتكاران كربلا بر آمد و بسيارى از آنها را دستگير كرد و كشت‏^۵ ؛^۶ امّا فرمانده مستقيم عمليات كربلا ، يعنى ابن زياد ، هنوز زنده بود . او با سپاهى كه شمار آنها به هشتاد هزار مى‏رسيد ، از سوى عبد الملك بن مروان ، مأموريت داشت كه قيام مختار را سركوب كند .

در ريشه‏يابى علل شكست نهضت توّابين ، دو نكته قابل توجّه است :
يكى ، اين كه آنان قبل از سلطه يافتن بر كوفه و اطمينان از عقبه حركت خود ، در صدد براندازى حكومت شام برآمدند و اين تصميم ، حاكى از ضعف تدبير رهبران اين نهضت است .
دوم ، اين كه مختار با رهبرى سليمان بن صُرَد ، مخالفت كرد و در ميان هواداران نهضت ، شِكاف ايجاد شد . البتّه با عنايت به نكته اوّل ، شايد بتوانيم بگوييم كه تصميم مختار در عدم پيوستن به آنان ، درست بوده است .

4 . قيام كوفيان به رهبرى مختار^۱

پيش از اين ، اشاره كرديم كه كوفه در جريان نهضت توّابين ، تحت سلطه حكومت عبد اللَّه بن زبير بود . بدين جهت و به دليل دشمنى وى با اهل بيت عليهم السلام ، جنايتكارانى كه به دستور ابن زياد ، حادثه خونين كربلا را پديد آوردند ، مشكلى نداشتند .
همچنين آنان از نهضت توّابين به رهبرى سليمان بن صُرَد نيز احتمالاً احساس خطر جدّى نمى‏كردند ؛ زيرا هدف اوّليه آنها ، براندازى حكومت شام بود و مى‏دانستند كه به اين هدف نخواهند رسيد ؛ امّا از حضور مختار در كوفه ، جدّاً احساس خطر مى‏كردند . به همين جهت ، پس از خروج سليمان بن صُرَد و يارانش از كوفه ، سران سپاه ابن زياد (مانند : عمر بن سعد و شَبَث بن رِبعى) كه از قدرت رهبرى و فرماندهىِ مختار ، آگاه بودند و هدف او را از قيام مى‏دانستند ، نزد عبد اللَّه بن يزيد ، كارگزار ابن زبير در كوفه ، آمدند و گفتند :
مختار بر شما ، سختگيرتر از سليمان بن صُرَد است. سليمان، خروج كرد تا با دشمنان شما بجنگد و آنها را در برابرتان رام و آرام كند ؛ ولى از شهرهاى شما بيرون رفت ؛ امّا مختار قصد دارد كه در شهر شما ، به شما بتازد . پس به سوى او حركت كنيد و او را در آهن ببنديد و در زندان ، حبس كنيد تا كار مردم ، راست و درست شود .^۲
با اين توطئه ، مختار ، بازداشت شد ؛^۳ امّا وى در زندان نيز به فعّاليت خود ، ادامه داد و هنگامى كه اطّلاع يافت كه سپاه سليمان بن صُرَد شكست خورده و باقى‏مانده سپاه وى به كوفه باز گشته‏اند ، در نامه‏اى محرمانه ، سران آنها را به همكارى دعوت كرد .^۴