در ريشهيابى علل شكست نهضت توّابين ، دو نكته قابل توجّه است :
يكى ، اين كه آنان قبل از سلطه يافتن بر كوفه و اطمينان از عقبه حركت خود ، در صدد براندازى حكومت شام برآمدند و اين تصميم ، حاكى از ضعف تدبير رهبران اين نهضت است .
دوم ، اين كه مختار با رهبرى سليمان بن صُرَد ، مخالفت كرد و در ميان هواداران نهضت ، شِكاف ايجاد شد . البتّه با عنايت به نكته اوّل ، شايد بتوانيم بگوييم كه تصميم مختار در عدم پيوستن به آنان ، درست بوده است .
4 . قيام كوفيان به رهبرى مختار۱
پيش از اين ، اشاره كرديم كه كوفه در جريان نهضت توّابين ، تحت سلطه حكومت عبد اللَّه بن زبير بود . بدين جهت و به دليل دشمنى وى با اهل بيت عليهم السلام ، جنايتكارانى كه به دستور ابن زياد ، حادثه خونين كربلا را پديد آوردند ، مشكلى نداشتند .
همچنين آنان از نهضت توّابين به رهبرى سليمان بن صُرَد نيز احتمالاً احساس خطر جدّى نمىكردند ؛ زيرا هدف اوّليه آنها ، براندازى حكومت شام بود و مىدانستند كه به اين هدف نخواهند رسيد ؛ امّا از حضور مختار در كوفه ، جدّاً احساس خطر مىكردند . به همين جهت ، پس از خروج سليمان بن صُرَد و يارانش از كوفه ، سران سپاه ابن زياد (مانند : عمر بن سعد و شَبَث بن رِبعى) كه از قدرت رهبرى و فرماندهىِ مختار ، آگاه بودند و هدف او را از قيام مىدانستند ، نزد عبد اللَّه بن يزيد ، كارگزار ابن زبير در كوفه ، آمدند و گفتند :
مختار بر شما ، سختگيرتر از سليمان بن صُرَد است. سليمان، خروج كرد تا با دشمنان شما بجنگد و آنها را در برابرتان رام و آرام كند ؛ ولى از شهرهاى شما بيرون رفت ؛ امّا مختار قصد دارد كه در شهر شما ، به شما بتازد . پس به سوى او حركت كنيد و او را در آهن ببنديد و در زندان ، حبس كنيد تا كار مردم ، راست و درست شود .۲
با اين توطئه ، مختار ، بازداشت شد ؛۳ امّا وى در زندان نيز به فعّاليت خود ، ادامه داد و هنگامى كه اطّلاع يافت كه سپاه سليمان بن صُرَد شكست خورده و باقىمانده سپاه وى به كوفه باز گشتهاند ، در نامهاى محرمانه ، سران آنها را به همكارى دعوت كرد .۴
1.ر . ك : ج ۱ ص ۵۱۳ (بخش چهارم / فصل پنجم / دستگيرى مختار) .
2.تاريخ الطبرى: ج ۵ ص ۵۸۰.
3.أنساب الأشراف : ج ۶ ص ۳۷۳، تاريخ الطبرى: ج ۵ ص ۵۸۱، الكامل فى التاريخ: ج ۲ص ۶۳۴، الفتوح : ج ۶ ص ۲۱۷ ؛ ذوب النضّار : ص ۸۰ .
4.تاريخ الطبرى: ج ۵ ص ۶۰۶ و ج ۶ ص ۷، الكامل فى التاريخ: ج ۲ ص ۶۴۳ و ۶۶۱، المنتظم: ج ۶ ص ۵۱.