آنچه تاکنون گفته شد، تصویری از حوزه حدیثی بغداد، در فاصله سالهای 160 تا 350 هجری بود. اکنون به بررسی مدرسه حدیثی بغداد و بنیان‌گذار نابغه آن، مرحوم شیخ مفید (رحمة الله علیه)، می‌پردازیم.

مرکزیت علمی

بغداد در درازنای تاریخ، دوره‌های گوناگون و پرتلاطمی را پشت سر گذاشته است. در سده‌های چهارم و پنجم، شهر بغداد گونه‌های مختلف علمی و ارائه نظریه‌های متفاوت را در شاخه‌های گوناگون علوم تجربه کرد.
در این دوران، ادیبان، شاعران، فیلسوفان، فقیهان، منجمان، اهل کلام، مفسران و دیگران در بغداد حضور داشتند و به تربیت دانش‌پژوهان و مباحثه با یکدیگر مشغول بودند.
در میان همه نحله‌های فکری، محدثان جایگاه ویژه‌ای‌ داشتند. خطیب بغدادی، نام بیش از پنج هزار نفر از محدثان سنی را که در این سالها در بغداد سکونت داشته یا به این شهر سفر کرده‌اند، در کتاب خویش ذکر کرده است.^۱
از دیگر نشانه‌های رواج تفکر حدیثی در بغداد، عزیمت محدثانی بزرگ چون ثقة الاسلام کلینی و ابن‌قولویه یا مسافرت شیخ صدوق بدان شهر برای نقل حدیث است.
تفکر معتزله در بغداد، جایگاه ویژه‌ای داشت. معتزله بغداد، مبانی و نظریه‌های خاصی داشتند که آنان را از دیگر متفکران معتزله، از جمله معتزله بصره، متمایز می‌ساخت. رواج تفکر اعتزال در این سرزمین، سبب پیدایش تفکر عقل‌گرایانه و مواجهه و مباحثه دانشمندان شد.^۲
شماری از ملحدین و غیرمسلمانان نیز در بغداد حضور داشتند و به ترویج عقیده خویش می‌پرداختند. حتی برخی از این افراد با دانشمندان مسلمان و شیعه، دوستی عمیق و رابطه‌ای صمیمانه داشتند. ابراز علاقه ابوالعلاء مَعَرِّی به سید مرتضی و سید رضی و دوستی متقابل این دو دانشمند شیعی با او، نشان‌دهنده فضای علمی باز بغداد است.^۳

اسامی بسیاری از راویان شیعی که بغدادی بوده و در اواخر قرن سوم در کوفه می‌زیسته‌اند، در رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی آمده است.
حضور نایبان خاص امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در بغداد، اهمیت فوق العاده‌ای به این حوزه حدیثی بخشیده بود. بغداد در فاصله سالهای 260 تا سال 329 هجری، پناهگاه و جایگاه نایبان خاص امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و مرکز ثقل جامعه شیعی محسوب می‌شد. هجرت مسلمانان شیعی از تمامی نقاط جغرافیایی به این شهر یا بازدید از آن در این دوران، فراوان در منابع مختلف گزارش شده است.
علاوه بر شیعیان دوازده امامی، گروههای دیگر نیز در بغداد حضور علمی داشتند که از آن میان می‌توان به معتزله، اشاعره، زیدیه، اهل حدیث، عثمانیه و ... اشاره کرد. از این رو، گفتگوهای علمیِ بینِ‌مذهبی در بغداد، رایج بوده است. حتی معتزله نیز، که در بسیاری از موارد با شیعیان موافق بودند، با آنان به بحث می‌پرداختند.^۱
ظاهراً فضای عمومی حدیث شیعی، در این دوران به قدری پر رونق بود که ثقة الاسلام کلینی، نگاشته جامع خویش را از قم و ری به بغداد آورد و آن را در آن شهر منتشر نمود و همان‌جا آن را بر راویان شیعه خواند و به آنان اجازه نقل روایت داد. پدر شیخ صدوق نیز در سال 328 هجری به بغداد آمد و اجازه روایت کتابهایش را به عالمان بغداد اعطا کرد.^۲
در سالهای پس از آن (352 هجری به بعد) شیخ صدوق نیز به بغداد مسافرت کرد و برای عالمان آن دیار حدیث گفت.
برخی دیگر از عالمان مشهور قم، همانند ابن‌قُولِوَیه (م 369 ﻫ) و ابن‌داود قمی
(م 368 ﻫ) نیز از وطن خویش به بغداد مهاجرت کردند و در آن سکنی گزیدند. طبیعی است که پیدایش حکومتهای مستقل شیعی در ایران و عراق و حمایت آنان از دانش و دانشمندان و ایجاد فضای باز سیاسی و فرهنگی برای طرح مسائل حساس و مهم دینی و مذهبی نقش بسزایی در این مهاجرتها داشته است.