إنَّ الحَدیثَ المَرویَّ في کُتُبِ الشیعةِ وکُتُبِ جَمیعِ مُخالفینا یَتَضَمَّنُ ضَرْبَ الْخَطَأِ وصُنُوفَ الْباطلِ ... ولهذا وَجَبَ نَقْدُ الْحَدیثِ بِعَرْضِه عَلَی الْعُقولِ فإذا سَلَّم علیها عُرِضَ علی الأدِلّةِ الصَّحیحةِ کالقرآنِ وما في مَعناه فإذا سَلَّمَ علیها جُوِّزَ أن یکونَ حَقاً والمُخبِرُ به صادقاً۱.
اين حديث، كه در كتابهای شيعه و مخالفان ما نقل شده، داراى خطا و بخشهاى باطل است ... بنابراين، بايد با عرضه بر عقل سنجیده شود و چنانچه تسليم عقل باشد، بر معيارهاى صحيح قرآنى عرضه مى‌شود و اگر [باز] تسليم آنها باشد، حق است و راوى آن راستگو.
همچنین درباره میزان اعمال،۲ سی روز بودن ماه رمضان۳ و موارد دیگر نیز بر سنجش حدیث با عقل تأکید کرده است.
2. اعتدال در عقل‌گرایی یا محدودیت عقل
برخی به اشتباه گمان کرده‌اند که مکتب بغداد، خردگرایی محض را انتخاب کرده و دست از نقل کشیده است. این گروه، عالمان شیعه را تحت تأثیر معتزله بغداد می‌شمرند و حتی گاهی، برخی از آنان را معتزلی می‌خوانند. سید مرتضی (رحمة الله علیه) به شدت با این اتهام مواجه شده است و برخی از تراجم‌نویسان او را معتزلی شمرده‌اند.۴
حتی این اتهام متوجه شیخ مفید هم شده است. شیخ در المسائل الصاغانيّه به این مطلب اشاره کرده است.۵
زمینه بروز این اتهام به دوران پیش از شیخ مفید برمی‌گردد. گرایش به قیاس در فقه ابن‌جُنَید واقعیتی است که همه بر آن اذعان دارند.۶ خاندان نوبختی، از دانشمندان بزرگ کلامی شیعه، به گرایش‌های معتزلی دچار شدند و در فهم مباحث
1.. رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۴۱۰.
2.. همان، ص ۱۱۴.
3.. جوابات اهل الموصل في العدد و الرؤیه، ص ۲۲.
4.. ر.ک: مقدمه رسائل المرتضی، ج ۱، ص ۹.
5.. المسائل الصاغانیه، ص ۴۱.
6.. ابن جنید (زنده در سال۳۴۰ هجری) از فقهای قدیم شیعه است که سابقه سنی دارد. روش فقهی او، برگرفته از افکار پیشین اوست و گاه فراتر از نصوص به قیاس و استحسان می انجامد.
