حمدانیان (392 ـ 293)

ابو الهیجاء عبدالله در سال 293 از سوی خلیفه عباسی به امارت موصل و توابع آن منصوب شد. پس از مرگ او در سال 317 فرزندش حسن ناصر‌الدوله، جانشین پدر شد و برادرش علی سیف‌الدوله به امارت حلب و حمص در شامات رسید. این دو برادر در عمل دولت مستقلی بنا نهادند. ایشان به دلیل گرایش به تشیع، زمینه‌ساز ترویج و گسترش فرهنگ شیعی شدند که افزایش شمار شیعیان را نیز در پی داشت. ظاهراً ابن‌شعبه حرانی از محدثان حلبی در این دوران است. کتاب حدیثی تحف العقول یادگار او است. نعمانی نیز کتاب الغیبة خود را در این دوران و در این شهر نگاشت. همچنین خاندان ابن‌زهره حلبی که در معارف شیعی صاحب اثر و تألیف هستند، در فضای فرهنگی به یادگار مانده از این دولت پرورش یافتند.^۱

مساعد بودن فضای فرهنگی و اجتماعی

پيدايش فضای سیاسی بیان شده، فضای فرهنگی ـ اجتماعی جامعه را برای تلاش دانشمندان شیعی مناسب ساخت. هرچند پیش از این دوران نیز، تعصبات خشک و بی‌منطق گذشته نسبت به شیعیان رو به کاهش بود اما آل‌بویه نیز با دوری گزیدن از تعصبات مذهبی، آزاد گذاشتن اندیشوران مذاهب گوناگون در بیان عقاید خود و ارج‌گذاری به دانشمندان همه مذاهب و فرق‌ و اديان، حتی انديشمندان غیر مسلمان در جامعه، فضای ستایشگری از فرهیختگان و دانشوران را پدید آوردند که اين امر حاکميت فضای علمی و شکوفایی دانش را در پی داشت. این آزاداندیشی حاکمان بویه‌ای در کنار همسانی و هم‌رنگی توده مردم با آنان در دوری گزیدن از تعصبات مذهبی، بستری مناسب برای ترویج مبانی اعتقادی تمام فرقه‌ها فراهم کرد.
گفتنی است: سلیقه اجرایی این گروه در احترام به عقاید مردم و پاسداشت باورهای گوناگون مذهبی آنان و برخورداری از روحیه گذشت و منش بزرگوارانه و مردم‌پسند و آلودگی کمتر به آفات قدرت، پایگاه مردمی نیرومندی به ایشان بخشید و بر اقتدارشان افزود.

فاطمیان (567 ـ 296 ﻫ) ^۱

شیعیان اسماعیلی در دوره پایانی سده سوم هجری در عراق و یمن دست به تلاشهایی برای قیام و براندازی خلافت عباسی زدند که نتیجه‌ای در پی‌ نداشت، اما آنان با قطع امید از نواحی نزدیک به پایتخت به سرزمینهای دوردست چشم دوختند. در این میان شمال آفریقا زمینه مناسب‌تری برای دعوت و قیام آنان داشت. رهبران این گروه با انتساب خود به اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام خود را فاطمی و علوی معرفی و برتری خویش را بر خلفای عباسی اثبات می‌کردند. قیام فاطمیان در محدوده سرزمین تونس امروزی با ادعای مهدویت از سوی رهبر این گروه، ابوعبدالله المهدی، آغاز شد (296 ﻫ) که با موفقیت همراه بود. او توانست حكومت خود را در این سرزمین پی‌ریزی کند. جانشینان بعدی او در سال 361 توانستند بر مصر و شامات نیز استیلا یابند. خلیفه فاطمی پیش از ورود به مصر دستور ساخت پایتخت جدیدی را صادر کرد که «قاهره» نام گرفت. نخستین دانشگاه با عنوان «الأزهر» نیز در این دوران ساخته شد. از آنجا که فاطمیان خود شیعه بودند، به مذهب تشیع رسمیت بخشیدند. آنان در حوزه‌های گوناگون سیاست، فرهنگ، معاملات، حقوق و قضا، بر اساس مذهب اسماعیلیه رفتار می‌کردند و در این راستا بود که قاضی نعمان مغربی، کتاب دعائم الاسلام را نگاشت تا برای افراد و نهادهای حکومتی‌ای که می‌خواهند بر اساس اندیشه‌های اسماعیلیه رفتار کنند، مرجع مناسبی باشد. شیرازه اصلی این کتاب روایات رسیده از معصومین تا امام صادق علیه السلام است. او نگاشته حدیثی دیگری با عنوان شرح الاخبار در زمینه شرح احادیث دارد. این دو کتاب، که امروزه در فهرست کتب حدیثی شیعه به شمار می‌آیند، از جمله میراث علمی به جای مانده از دولت فاطميان است که بر اساس اندیشه شیعه اسماعیلی نگاشته شده است.