تلاش‌هایی در بازشناسی تاریخ حدیث در محدوده زمانی یا مكانی ویژه‌ا‌ی سامان یافته است. منطقه بلخ، پیش از سده پنجم هجری، پذیرای جمعی از مشتاقان حدیثِ شیعه بوده است. در این پژوهش برآنیم که پس از معرفی جغرافیایی این منطقه، تلاش‌های حدیثی شیعیان را در این محدوده جغرافیایی بررسی کنیم.
جغرافیای بلخ
بلخ در جنوب رود آمویه و در مغرب و جنوب غربی کوه‌هایی قرار داشته که از شمال هندوستان را در بر می‌گرفته است و بسانِ پل ارتباطی مهمی در ایران باستان بوده است. این منطقه یگانه راه خشکی در میان آسیای غربی و هندوستان از یک سو، و تاتارستان و چین از سوی دیگر بوده است. بدین‌سان موقعیت استراتژیكی و جغرافیایی بلخ در شكوفایی تمدنش در ایران باستان بسیار موثر بوده است.
جغرافی‌دانان و مورخان اسامی بسیاری را برای «بلخ» ثبت كرده‌ا‌ند كه بررسی
دقیق زمان‌های نامگذاری شده به آن نیازمند پژوهشی مستقل است1 «باختر» یا «باختریش» مشهورترین نام كهن این سرزمین بوده است، ولی اسامی دیگری نیز برای آن ذکر شده است:
اسكندریه، باكترس، باكترا، بَختری، بَهل، پاخل، تاهیا، زارمی آسپا، كوش، مرجیاباد و..2.
همچنین القابی نیز به بلخ داده شده كه بیشتر آنها از ناحیه عرب‌ها بوده است:
الحسناء، ام البلاد، بامی، دارالاماره، دارالفقاهه، قبة الاسلام،3 جنة الارض، خیرالتراب و ابرشهر خراسان4.
در وجه تسمیه این شهر به بلخ و باختر نیز گفته‌ا‌ند:
بلخ، یا باختر یا باختریش نام پایتخت مملکتی بوده است که بدین نام نامیده می‌شده و در دامنه کوه پاراپامیز واقع است. رود بلخاب (باختروس
یا باکتروس) از این شهر می‌گذرد و نام ایالت و شهر از اسم این رود گرفته
1.محمد امین زواری در كتابی با عنوان جغرافیای تاریخی بلخ بخشی از تطور اسامی را بازگو كرده است.
2.فرهنگنامه تطبیقی مكان‌های جغرافیای، ص۱۷۶ - ۱۷۷.
3.. همان.
4.البلدان، ص۱۱۶.
