گروه سوم از عناصر و موضوعات، اخلاقی‌اند. نیکی به والدین، زهد در دنیا، خیر خواهی برای مردم، حسن خلق و عفت شکم و شهوت، از این دسته شمرده میشوند.
بنا بر این، افضلیت هر یک از این موارد، مختص به عرصهها و موضوعات خاصی است؛ که البته بررسی سازگاری یا ناسازگاری هر یک از این موضوعات در جای
خود، ضروری است. اما از میان موارد مطرح شده، «عمل مطابق سنت»، به دلیل عام بودن عنوان آن، با تمامی اعمال یاد شده در این باب، سازگار بوده و با هیچ عنصر دیگری در تضاد نیست.
1. نسبت ایمان با معرفت
«ایمان» همان تصدیق یا فعل قلبی و عبارت از ارتباط قلبی به آن چیزی است که بدان علم وجود دارد و این امر، نه فطری، بلکه اکتسابی است؛ یعنی از راه دلیل و برهان به دست میآید۱ البته نباید ایمان را با علم برابر دانست. مؤید این مطلب، رفتار کافرانی است که با وجود اذعان به یک حقیقت به آن ایمان نمیآورند۲ به همین دلیل باید میان علم و معرفت با تصدیق و ایمان فرق نهاد.»۳ آیه کریمه «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا...»۴ گواه این معناست. اصولاً کفر وقتی مفهوم دارد که فرد حق را میفهمد، ولی میپوشاند؛ همان گونه که امیر المؤمنین علیه السلام فرموده‌اند:
أَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُهُ، وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِیقُ بِهِ، وَ كَمَالُ التَّصْدِیقِ بِهِ تَوْحِیدُهُ، وَ كَمَالُ تَوْحِیدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ، وَ كَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْه..۵.
از این رو، معرفت اولین گام در راه دین است که کمال آن، ایمان و تصدیق به پروردگار است؛ زیرا معرفت خدا قرین عمل است۶
چنان که اشاره رفت، از دقت در مفاهیم «ایمان» و «معرفت» و نیز بازبینی زبان روایات در این باره،۷ مشخص میشود که معرفت یکی از ارکان اساسی ایمان بوده و در دل آن
1.در این زمینه ر. ک: ترجمه شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۷۴؛ شرح غرر الحکم، ج۱، ص۹۶.
2.همچون آیه۸۹ سوره بقره: «وَ لَمَّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ كَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللهِ عَلَی الْكافِرِینَ».
3.. مرآة العقول، ج۱۰، ص۲۳۴.
4.. سوره نمل، آیه۱۴: «با آن كه در دل به آن یقین آورده بودند، ولی از روی ستم و برتریجویی انكارش كردند».
5.نهج البلاغه، خ۱.
6.نهج البلاغه، ص۳۶۶: «وَ قَالَ علیه السلام : الْعِلْمُ مَقْرُونٌ بِالْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ، وَ الْعِلْمُ یَهْتِفُ بِالْعَمَلِ، فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْه».
7.. الکافی، ج۲، ص۲۶-۴۲.
