دست میدهند.
طبق رهنمود برخی از روایات، زهد در دنیا نه به مفهوم محدودیت دارایی مادی و یا تحریم حلال الهی است، بلکه عبارت از تکیه نکردن به داشتههای خود و در مقابل، اعتماد بر عنایت خداوندی است۱ در روایت دیگری زهد در دنیا کوتاه نمودن اندازه آرزوها، شکر بر نعمتها و پرهیز از حرامها توصیف شده است۲ همچنین در روایت دیگری زهد در آیینه آیه «لِكَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُم» دیده شده است۳ و البته طبق دسته دیگری از اخبار، زهد کلیددار خانه تمامی خیرها و نیکوییها شناخته شده است۴
اینک در مقام رفع تنافی میان مجموعه روایات اخلاقی بالا، میتوان گفت ترک دنیا
به معنای اجتناب از حرامها، مکروهات و ترک تعلقات است. برآیند رفتاری عفت نیز بسنده کردن به حلال، دوری از حرام و در مرحله بالاتر خودداری از ارتکاب موارد شبههناک است. از این رو، بهترین عمل اخلاقی ترک دنیاست که دربردارنده دیگر مفاهیم اخلاقی
از جمله عفت نیز میشود. از این رو، نسبت میان این دو عنوان، عموم و خصوص
مطلق است.
از حیطه رابطه فرد با خودش که بگذریم، در حوزه اخلاق و رفتار فرد با خانواده برترین رفتار، عمل به سفارش خداوند، یعنی نیکی به والدین است و برترین رفتار در حیطه برخورد فرد با دیگران، خوش خلقی با آنان است که البته ملازم با خیرخواهی برای آنان نیز است.
4. رابطه میان افضلها طولی یا عرضی؟
مراد از رابطه طولی این است که عناوین یاد شده در روایات، مانند حلقههای زنجیر به نحوی با هم، مرتبط و در یک نظم و ترتیب، قابلیت اجتماع در سلسله مراتب را دارا باشند. و منظور از رابطه عرضی، قرار گرفتن آنها در صف واحد مقابل یکدیگر است؛ به طوری که قابل اجتماع با یکدیگر نباشند۵ بر این اساس، میتوان رابطه میان روایات «افضل الاعمال» را طولی دانست؛ با این توضیح که تمامی موارد مذکور همچون حلقههای زنجیر با
1.الکافی، ج۵، ص۷۰، ح۲.
2.همان، ص۷۱، ح۱ و ۳.
3.همان، ج۲، ص۱۲۸، ح۴؛ سوره حدید، آیه۲۳: «تا بر آنچه از دستتان میرود، اندوهگین نباشید و بدانچه به دستتان میآید، شادمانی نكنید».
4.همان، ص۱۲۸، ح۳.
5.آموزش فلسفه، ج۲، ص۲۶۰.
