یکدیگر مرتبط بوده و قابل جمعاند؛ زیرا در گستره معنایی ایمان، میتوان دیگر مصادیق آن، از جمله: ایمان به اوصاف الهی، نبوت پیامبران، امامت امامان، کتابهای آسمانی، معاد و به طور خلاصه ایمان به آنچه را از سوی خداوند باشد افزود. در این صورت، معرفت نیز به همراه آن شکل خواهد گرفت و در صورت بهرهمندی آدمی از این موهبت گرانسنگ، سایر اعمال جسمانی یا روحانی در سایه آن به صورت زنجیرهای متصل، توأمان تحقق خواهند یافت و هریک از آن اعمال خود میتواند سر شاخه اصلی برای دیگر اعمال به شمار آید.
نتیجه، آن که میتوان گفت روایات این مجموعه در طول یکدیگر بوده و با یکدیگر در تعارض نیستند. هر چند اختلاف روایاتی که در موضوع مشترکاند، از طریق شناخت رابطه عام و خاص آنها و یا از طریق شناخت وجوه تفضیلی هر یک، رفع گردید. و در یک دستهبندی مختصر چنین نتیجه گرفته شد که بین تأثیرگذاری هر عملی تناسب مستقیمی با برتر شناخته شدن همان عمل وجود دارد.
روایات افضل العباده
اخباري که عنوان افضل العبادة را به کار گرفتهاند، بدين قرارند:
۱. «...هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ، قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ مُوسي بْنُ جَعْفَرٍ عليه السلام :...يَا هِشَامُ! كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ: مَا عُبِدَ اللهُ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ وَ مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّي يَكُونَ فِيهِ خِصَالٌ شَتَّي، الْكُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونَانِ، وَ الرُّشْدُ وَ الْخَيْرُ مِنْهُ مَأْمُولَانِ، وَ فَضْلُ مَالِهِ مَبْذُولٌ، وَ فَضْلُ قَوْلِهِ مَكْفُوفٌ، وَ نَصِيبُهُ مِنَ الدُّنْيَا الْقُوتُ لَا يَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ الذُّلُّ أَحَبُّ إِلَيْهِ مَعَ اللهِ مِنَ الْعِزِّ مَعَ غَيْرِهِ، وَ التَّوَاضُعُ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الشَّرَفِ يَسْتَكْثِرُ قَلِيلَ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَيْرِهِ، وَ يَسْتَقِلُّ كَثِيرَ الْمَعْرُوفِ مِنْ نَفْسِهِ، وَ يَري النَّاسَ كُلَّهُمْ خَيْراً مِنْهُ، وَ أَنَّهُ شَرُّهُمْ فِي نَفْسِهِ وَ هُوَ تَمَامُ الْأَمْرُِ...»۱.
۲. «... أَبِي عَبْدِ اللهِ عليه السلام قَالَ: أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ إِدْمَانُ التَّفَكُّرِ فِي اللهِ وَ فِي قُدْرَتِه»۲.
۳. «... أَبِي عَبْدِ اللهِ عليه السلام قَالَ: إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَةٌ، قَوْمٌ عَبَدُوا اللهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ خَوْفاً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ، وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللهَ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالَي _ طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأُجَرَاءِ، وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حُبّاً لَهُ، فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ وَ هِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ»۳.
1.الکافی، ج۱، ص۱۸، ح۱۲.
2.همان، ج۲، ص۵۵، ح۳.
3.همان، ج۲، ص۷۹، ح۱، ص۷۹-۸۰، ح۲، ۳، ۷ و ۸.