اسماعيل پاشا بغدادي، از دانشمندان عامه، زمان رحلت محمد بن احمد را حدود سال 280ق، دانسته‌اند.۱
محمد بن احمد معاصر چهار امام معصوم شيعه (امام جواد و امام هادي و امام عسکري و امام زمان عليهم السلام ) بوده است. در عين حال، قرينه‌اي دال بر شرفيابي وي به حضور آن بزرگواران و نقل حديث بدون واسطه يافت نشده است. بدين علت، شيخ طوسي وي را در شمار کساني که بدون واسطه از ائمه عليهم السلام روايت نکرده‌اند، ياد ميکند.۲
رجاليان وي را «ثقه»۳ و «جليل القدر»۴ ميدانند، جز آن که از ضعفا نقل ميکرده۵ و به مراسيل اعتماد مينموده است.۶
محمد بن احمد، موقعيت ممتازي در نقل حديث دارد و از ائمه حديث به شمار ميرود؛ به گونه‌اي که در کتب اربعه و ديگر کتابهاي ارزشمند شيعه به احاديث زيادي برمي‌خوريم که وي ناقل آنهاست؛ به طوري که در من لايحضره الفقيه 21روايت، در تهذيب الاحکام 1191 روايت، در الاستبصار 435 روايت و در وسائل الشيعه 2404 روايت به نقل از اوست.۷
محمد بن احمد، علاوه بر نوادر الحکمه کتابهاي ديگري نيز تأليف کرد که عبارت‌اند از: الملاحم، الطب، مقتل الحسين عليه السلام ، الامامه، المزار و ما نزل من القرآن في الحسين بن علي عليه السلام . اين کتابها نيز به مرور زمان و در اثر حوادث روزگار ناپديد شده است.۸
معرفی نوادر الحکمه
پيش از معرفي کتاب نوادر الحکمه، اثر احمد بن محمد بن يحيي اشعري قمي، به معرفي عنوان نوادر ميپردازيم. کتب نوادر در قرون اوليه، بنا بر نقل شيخ آقا بزرگ تهراني، به کتابي گفته ميشد که واجد يکي از ويژگيهاي ذيل بود:
1.. هدیة العارفین، ج۲، ص۲۰؛ معجم المؤلفین، ج۹، ص۲۸.
2.. رجال الطوسی، ص۴۳۸.
3.. رجال النجاشی، ص۳۴۸.
4.. الفهرست، ص۲۲۱.
5.. همان.
6.. این شمارش بر مبنای نرم افزار درایة النور صورت گرفته است. شمار روایاتی را که از طریق او در الکافی آمده است، در ادامه مقاله میآوریم.
7.. رجال النجاشی، ص۳۴۹.
