آثار قرآنی آیة الله مشکینی؛ گفتگو با آیة الله استادی

رئیس همایش بزرگداشت آیت الله مشکینی از سابقه آشنایی خویش با آیت الله مشکینی(ره)، جایگاه وی در علوم قرآنی، ویژگی های آثار و شیوه ایشان در «تفسیر روان» مطالبی را بیان داشت که در ادامه می خوانید.
آیة الله مشکینی، در کنار بیش از بیست کتاب مختلف، در موضوع قرآن نیز، پس از ترجمه قرآن، نگارش «تفسیر روان» را آغاز کردند. در زمان حیات ایشان، تا جزء هجده قرآن، در پنج جلد نوشته شد و به وسیله فاضل محترم حسین استادولی ـ که ویراستار ترجمه قرآن ایشان هم بودند ـ تصحیح و آماده انتشار شد.
سپس با تصمیم آیة الله ری‌شهری، رئیس بنیاد آیة الله مشکینی، مقرر شد ادامه تفسیر (با شیوه‌ای که در آغاز جلد ششم اشاره شده است) به وسیله آیة الله استادی نگارش شود. اینک به سبب انتشار «تفسیر روان» در هشت جلد، با آیة الله استادی، رئیس همایش بزرگداشت آیة الله مشکینی، در باره شخصیت و آثار قرآنی ایشان گفتگو شد که در پی می‌خوانید :
در ابتدا، از سابقه آشنایی خودتان با آیة الله مشکینی بفرمایید؟
بنده هم مانند تمام طلابی که از حدود پنجاه سال پیش تا کنون وارد حوزه علمیه قم شدند، از ابتدای ورود، آیة الله مشکینی را به عنوان مدرّس سطوح عالی و مورد قبول همگان، شناختم و گاهی در درس ایشان شرکت نمودم. یکی ـ دو بار هم به مناسبتی به منزل ایشان رفتم.
با پیروزی انقلاب اسلامی و دعوت از این جانب برای عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیشتر با روحیات و فضایل اخلاقی ایشان آشنا شدم.
همایش‌های بزرگداشت بزرگان را برای طلاب و جوانان چه مقدار لازم و مفید می‌دانید؟
همایش‌ها باید سه بعد داشته باشند. نخست، تجلیل از شخصیتی که همایش برای اوست. دوم، نشر آثار او به صورتی که بهتر استفاده شود. سوم، بیشتر بر سیره و سلوک و خدمات معنوی او تکیه شود.
اگر به این ابعاد بویژه مورد سوم، توجه شود، می‌تواند بر طلاب، دانشجویان، فضلا و مدرّسان تأثیر خوبی بگذارد. این قبیل همایش‌ها، درس اخلاقی است برای همگان بخصوص حوزویان و دانشگاهیان.
این را هم عرض کنم که اگر در این همایش‌ها، ریخت و پاش‌های زائد و بی اثر انجام شود، به جای تأثیر خوب ممکن است ضد ارزش تلقی گردد.
آیة الله مشکینی، علاوه بر اخلاق و فقه، چه جایگاهی در علوم قرآنی داشتند؟
همه می‌دانیم این اواخر در حوزه‌ها، فقه و اصول و گاهی کلام و فلسفه، اصل بوده و به بقیه رشته‌ها به عنوان درس و بحث و تحقیق، توجه کافی نمی‌شده است. مثلاً هنگامی که وارد حوزه قم شدم، تا آن جا که بنده به خاطر دارم، فقط آیة الله حاج میرزا ابوالفضل زاهدی قمی، به عنوان مفسّر معروف بود و جلسه تفسیری محدودی هم داشت. اما با تألیف تفسیر گران‌سنگ «المیزان» و حوزه تفسیری که علامه طباطبایی تشکیل داد، کم و بیش به این رشته توجه شد و برخی درس‌های تفسیری و نیز نگارش‌های قرآنی توسط اساتیدی مانند آیة الله سبحانی، آیة الله خزعلی، مرحوم آقای حاج میرزا باقر ملکی میانجی، برقرار شد.
آیة الله مشکینی هم از اساتیدی بود که به فکر کارهای قرآنی و تفسیری افتاد و آثاری هم از خود به یادگار گذارد.
چه دلایلی موجب شد تا آیة الله مشکینی به ترجمه و تفسیر قرآن روی بیاورند؟
بسیاری از آثار آیة الله مشکینی، پاسخ به نیازهاست و گاهی نیز در صدد آسان کردن استفاده از برخی منابع است. سال‌ها گفته می‌شد برخی کتاب‌های درسی، به تحریر یا تلخیص و یا طرحی نو نیاز دارد. ایشان «رسائل» شیخ انصاری و «معالم» شیخ حسن را تلخیص و تحریر کرد. برای این که از «نهج البلاغه» بهره برده شود، آن را طبق موضوعات تنظیم نمود. همچنین برای این که نقاط ضعف کتاب «اثنا عشریه» را بر طرف کند، آن را تهذیب کرد و با نام «المواعظ العددیه» منتشر نمود و همین طور برخی آثار دیگر ایشان.
تفسیر و ترجمه قرآن هم نیاز جامعه و نیز حوزویان بود. از این رو، ایشان برای این که خود بیشتر از قرآن بهره‌مند شود و به دیگران نیز فیض برساند، بخشی از فرصت‌های خود را به این کار اختصاص داد و ـ بحمد لله ـ آثار خوبی هم به جامعه ارائه داد.
آیة الله مشکینی در زمینه قرآن، چه آثاری را و در چه سال‌ها و شرایطی نگاشته‌اند؟
ایشان چهار اثر قرآنی دارد: تفسیر روان، تفسیر سوره آل عمران (تفسیر المبسوط)، تفسیر سوره صاد (که بخشی از مسائل حکومتی هم در آن آمده است)، ترجمه قرآن.
ظاهراً «تفسیر سوره صاد» قبل از پیروزی انقلاب نوشته شده است و شاید «تفسیر سوره آل عمران» هم مربوط به همان زمان باشد. اما نگارش «تفسیر روان» و ترجمه قرآن، در سال‌های آخر عمر شریف ایشان بوده است که متأسفانه «تفسیر روان» به پایان هم نرسید.
مخاطبان این آثار قرآنی چه کسانی هستند؟ ویژگی هر یک از این آثار را نیز کوتاه بیان فرمایید.
از متن «تفسیر سوره صاد» بر می‌آید که مخاطبان آن، عموم مردم و نیز طلاب و حوزویان بوده است. ایشان ماه رمضانی را قبل از انقلاب مهمان مردم شهر زنجان بودند و از این فرصت استفاده کردند و تفسیر سوره صاد را بیان داشتند. سپس یادداشت‌های آن جلسات، به صورت کتاب در آمده است. در این تفسیر چون پیش از انقلاب بوده است، به مناسبت به بحث‌های روز اشاره کرده‌اند و گاهی با کمترین ارتباط با آیه، آن چه بیانش را برای مردم لازم می‌دانستند، دور از توجه مأموران دولتی، در لباس تفسیر بیان کرده‌اند.
«تفسیر سوره آل عمران» با نام «تفسیر المبسوط»، تفسیری علمی ـ حوزوی است و به زبان عربی تألیف شده است. از این رو، به مباحث علمی و اسلامی گرایش دارد. برای نمونه، در قسمتی از این تفسیر، در حدود صد صفحه برخی از مباحث امامت را مطرح کرده‌اند.
«تفسیر روان» همان طور که از نام آن پیداست، برای عموم مردم نگاشته شده است و در آن عنایت ویژه‌ای بوده است تا برای استفاده همگان، به فارسی روان باشد.
شیوه ایشان در «تفسیر روان» و رویکردشان به مسائل علمی، اجتماعی و تربیتی چگونه است؟
همان طور که می‌دانید تفاسیر قرآن با گرایش‌های گوناگون نگاشته شده است. مانند تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر با توجه به ادبیات، تفسیر با گرایش بیشتر به علوم روز یا مسائل اجتماعی و تربیتی، تفسیر روایی.
«تفسیر روان» با هیچ کدام از این گرایش‌ها صد در صد مطابق نیست، بلکه مؤلف با سبکی خاص، فقط به این فکر بوده است که آن چه از آیه استفاده می‌شود با بیانی بالنسبه ساده در اختیار خواننده بگذارد. از این رو، هم علمی است و هم تربیتی و اخلاقی. همچنین در آن برخی از مشکلات تفسیری حل شده است.
در این تفسیر، روایات و جنبه‌های ادبی آیات، چه جایگاهی دارد؟
در تمام این تفسیر شاید یک آدرس از حدیث نبینید. ایشان به روایات توجه داشته است اما نه این که در ذیل آیه، روایت نقل کند و آدرس بدهد. همان طور که عرض کردم سبک خاصی دارد.
الببته در بیشتر آیات، جنبه‌های لغوی و ادبی را با عباراتی کوتاه بیان کرده‌اند که بخصوص برای طلاب و دانشجویان مغتنم است.
تصحیح و ویرایش این تفسیر تا جلد پنجم در حیات ایشان و با همکاری جناب آقای استادولی انجام شده است.

در باره تصحیح و ویرایش دوره پنج جلدی و تکمیل آن در هشت جلد توضیح بفرمایید.
برادر عزیز ما جناب آقای استادولی، در پژوهش‌های قرآنی، ترجمه و مانند آن، شهره هستند. ایشان جلد یک تا پنج «تفسیر روان» را تصحیح و ویرایش نمودند و با نگارش مقدمه‌ای سودمند در آغاز جلد اول، ویژگی‌های این تفسیر و نیز همکاری خود را با آیة الله مشکینی در این تفسیر بیان نموده‌اند. ایشان در ترجمه قرآن نیز با آیة الله مشکینی همکاری داشتنند و در آن جا نیز مترجم توضیح داده است.
جلدهای شش تا هشت که شامل تقریباً دوازده جزء از قرآن مجید است، به وسیله بنده تنظیم و نگارش شده است. در این خصوص توضیحی لازم است و آن این که در یکی از جلسات مربوط به همایش آیة الله مشکینی گفته شد نظر ایشان این بوده که اگر توفیق اتمام این تفسیر را پیدا نکردند، باقی‌مانده را با ترجمه قرآن ایشان تکمیل نمایند. در آن جلسه پیشنهاد شد که دوازده جزء باقی‌مانده به وسیله یکی از فضلا، تفسیر مختصر و هماهنگ با ترجمه ایشان نگاشته شود.
این کار را بنده به عهده گرفتم و با استفاده از تفسیرهای «منهج الصادقین» و «اثنی عشری» در زمانی بالنسبه طولانی انجام دادم. امیدوارم کم اشکال باشد و مانند پنج جلد دیگر استفاده شود. البته در آغاز جلد ششم نوشتم که خواننده عزیز توقع نداشته باشد که این سه جلد مانند آن پنج جلد باشد؛ زیرا فقط مقصود این بوده که تفسیر به صورتی که گفته شد کامل شود نه این که مانند آن بزرگوار و به سبک او تفسیر ادامه پیدا کند که از عهده بنده خارج بود.
در خصوص فعالیت‌های علمی و قرآنی ایشان سخن ناگفته‌ای هست بفرمایید.
به نظر این جانب، آیة الله مشکینی از کسانی است که تقریباً تمام تألیفات و نگارش‌هایش، کاربردی و مورد استفاده است و مانند برخی از تألیفات نیست که در موارد محدود برای جامعه سودمند است و نیازی را پاسخ نمی‌دهد.
گفتنی است، زمان برگزاری همایش بزرگداشت آیت الله مشکینی(ره)، از سوی دبیر بخش علمی این همایش، شهریور ماه سال جاری اعلام شده است.