مؤلف

ابو محمد، قاسم بن ثابت سرقسطی در سال 2۵۵ق، در سَرقسْطَه به دنيا آمد و در شوال سال 302ق، در همانجا وفات کرد ^۱. وی از عالمان ديار خود بهره گرفت و پس از آن، برای کسب علم با پدر خود ثابت بن حزم به مصر و مکه رفت و از دانشيان آن جاها علم لغت و حديث را فرا گرفت و دانش فراوانی را با خود به اندلس برد. وی اولين کسی بود که کتاب العين خليل بن احمد را به اندلس برد. پدر وی نيز از دانشمندان به شمار می‏رفت؛ هر چند نقل شده که او از پدر خود عالم‏تر و باهوش‏تر بود ^۲.
سرقسطی عالم به ادب عربی، حافظ لغت و آگاه به دانش‏های دينی و غير دينی بود ^۳. تنها اثری که تأليف کرد، الدلائل فی غريب الحديث بود که نشان از علم سرشار و دانش بی‏شمار وی دارد.
قابل ذکر است که برخی اين کتاب را به فرزند سرقسطی، ثابت بن قاسم، و بعضی هم آن را به پدر وی، ثابت بن حزم نسبت داده‏اند که محقق کتاب، قنّاص، اين نسبت را رد کرده و به شبهات پاسخ داده است ^۴.

در تمجيد از الدلائل

عالمان از اين کتاب به بزرگی ياد کرده‏اند. قفطی اين کتاب را در نهايت اتقان و نکويی دانسته است؛ به گونه‏ای که عده‏ای نسبت به آن حسد ورزيدند و بدگويان آن را تأليف عالمی مشرقی برشمردند ^۵. ابو ‏علی قالی نيز آن را کامل‏ترين کتاب در اين موضوع در اندلس دانسته، سپس در مقام مقایسه می‏گويد:
من کتاب خُشَنی را _ که در شرح حديث بود _ ديدم و مطالعه کردم؛ اما او کاری بايسته نکرده بود. کتاب عبد الملک بن حبيب نيز همين‏گونه است^۶.
ابو‏ محمد علی بن احمد نيز در بر اين باور بوده که ابو‏ عبيد بر سرقسطی تقدمی جز تقدم زمانی ندارد ^۷.
اين کتاب در ميان عالمان مقبول بوده است و در آثار خود آز آن فراوان استفاده کرده‏اند این عالمان عبارت‌اند از: ابن‏ حزم، ابو عبيد بکری اندلسی، قاضی عياض، سهيلی نحوی، ابو الحجاج مالقی اندلسی، ابو‏ شامه اندلسی، زيلعی، ابن‏کثير، زرکشی، شمس ‏الدين دمشقی و ابن‏ حجر عسقلانی ^۸.