فراهم آورد كه به بهترین شکل، از پتانسيل‏‏های هر دو گرایش نص‏‏‏گرایی و عقل‏‏‏گرایی بهره‏برداری‏ شود. اين ادعا در شخصيت بزرگ شيخ طوسی‏ _ كه خود يكی‏ از نگارنده‏های جوامع چهارگانه حديثی‏ است _ جلوه‏نمايی‏ می‏كند؛ به گونه‏ای كه جامعيت او در به كارگيری‏ نص و عقل در توليد علوم اسلامی‏ منحصر به فرد بود. ولی‏ بعد از اين دوره، در حدود پنج قرن، صدایی از نص‏‏‏گرایی بلند نبود و این گرایش به شکل پنهان و در حاشیه به سر می‏برد. ركود نسبی حدیث‏نگاری ^۱ در طی‏ اين دوره خود بزرگ‏ترین شاهد اين واقعيت تاريخی‏ است.
در اين بخش، سه عامل را می‏توان از جمله مهم‏ترین رويكردها و عملكردهايی‏ نام برد كه تأثیر بسزایی در ظهور دوباره جريان نص‏گرایی، داشتند. «عقل‏گرایی افراطی»، «تربیع احادیث» و «صوفی‏گری» سه شاخصه مهمی هستند که هر یک به سهم خود، اثر شگرفی در بازگشت و پیدایش دوباره این منش فکری ایفا نمودند. بررسی تفصیلی هر یک از این مؤلفه‏ها، نیازمند پژوهشی مستقل است که در این مختصر مجالی برای ورود به آنها نیست. به شکل گذرا در خصوص عامل اول^۲ لازم به ذکر است که منبع و دلیل بودن عقل به دوران شیخ مفید باز نمی‏گردد. دقت در کلمات وی حاکی از این نکته است که وی هیچ‏گاه عقل را در کنار دیگر «ادله» و «منابع» دین، قرار نداد.^۳ در این باره مرحوم مظفر، می‏گوید:
من، اولین اصولی را که به دلیل عقلی تصریح نموده است، ابن ادریس حلی یافتم^۴.
از مقدمه السرائر استفاده می‏شود، ابن ادریس با اتکا به نگاشته منسوب به سید مرتضی چنین دیدگاهی را اظهار داشته است و بر این اساس، باید گفت که به کارگیری از واژه‏ها‏ در عبارت‏‏های سید، بسان تعابیر دقیق استادش، مفید(ره) نیست و این ممکن است ابن ادریس را دچار سوء برداشت نموده باشد ^۵.
این روند بعد از ابن ادریس، در قرن هفتم با ظهور محقق حلی و شاگردش علامه حلی، ادامه یافت و گستردگی قواعد و اصطلاحات اصولی، بر دشواری امر اجتهاد افزود. اخباریان نیز با اجتهاد