که این رویکرد جاحظ در تقابل آشکار با دیدگاه وی در العثمانیّه است.
نویسنده المحیط مطلب دیگری را نیز از کتاب الزیدیة الکبری جاحظ نقل می‌کند. این مطلب به حدیثی مرتبط است که اهل تسنن به این شکل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می‌کنند:«لو کنت متّخذاً خلیلاً لاتّخذت أبابکر أخاً و صاحباً و قد اتّخذ الله صاحبکم خلیلاً.»^۱ نویسنده المحیط خدشه‌هایی را بر این روایت وارد می‌کند. از جمله می‌نویسد:
و منها: ما ذکره الجاحظ فی الزیدیّة الکبری قال: إنّ أصاب الحدیث رووا عن النبیّ صلی الله علیه و آله قال: لم‌یکن نبیٌ قبلی یموت حتّی یتّخذ من أمّته خلیلاً و إنّ خلیلی منکم ابن أبی‌قحافة أو خبراً ذکر^۲فی هذا المعنی ثمّ رووا: لو کنت متّخذاً خلیلاً لاتّخذت أبابکر خلیلاً، فبأیّ الخبرین نأخذ و أیّهما نردّ؟ لأنّ أحد الخبرین یقتضی أنّه اتّخذ أبابکر خلیلاً و الخبر الآخر بقتضی أنّه لم‌یتّخذ أحداً خلیلاً فیتعارضان^۳و یسقطان.^۴
آن‌گونه که از این نقل بر می‌آید، جاحظ دست‌کم در کتاب زیدیّة‌الکبری که از میان رفته است، موضعی برخلاف العثمانیّة و نزدیک به اعتقادات زیدیان اتخاذ کرده بود. البته چرایی این تذبذب و تناقض رویکرد در آثار جاحظ، که از دید برخی دانشمندان متقدم نیز پنهان نبوده است،^۵ جای بررسی دارد.^۶

نتیجه‌گیری

بر اساس منقولات یاد‌شده در المحیط می‌توان زوایای بیشتری از تاریخ و اندیشه