گروه ذکر میکند و این امر، منازعاتِ دامنهدارِ بسیاری را در آثار رجالی بعدی ایجاد کرده است. شیخطوسی در مواردی علاوه بر اشاره به شخصی که زنده است، به وابستگیهای فرقهای و وثاقت او از جنبه نقل حدیث نیز اشاره میکند؛ اما چون او تعداد اندکی از راویان را توثیق میکند، کتابش ارزش محدودی دارد.
شیخطوسی در کتاب فهرست، زندگی بسیاری از رجال را وامیکاود و آثارشان را نام میبرد. انگیزه تألیف این کتاب را میتوان از نخستین اظهارات او به دست آورد. شیخطوسی میگوید گرچه کتب فهرست درباره کتابهای گوناگون شیعه تألیف شده است، اما او نتوانست کتاب فهرستی را بیابد که بررسی مفصلی درباره آثار شیعه در زمینههای مختلف انجام داده باشد. بنابراین، هدف وی فقط پر کردن این خلأ بوده است. با آنکه شیخطوسی از 888 نفر از رجال در این کتاب نام میبرد ۱ ، کمتر از بیست نفر را ضعیف شمرده و بیست و چند نفر را در زمره ثقات (قابل وثوق) و شایسته مدح مستقیم قرار داده است. در بسیاری موارد، فقط اسامی و آثار رجال را ذکر میکند، بدون آنکه توضیحی درباره وثاقت و ضعف آنان بدهد. این تعجببرانگیز است، چراکه شیخ در مقدمه فهرست چنین میگوید:
از آنجا که همه مصنفان و صاحبان اصول را ذکر کردم، به اقوالی که درباره تعدیل و تجریح آنان وجود دارد و اینکه آیا به روایاتشان اعتماد میشود یا خیر، اشاره خواهم کرد.۲
شیخ طبق اظهاراتش قصد دارد به بررسی و ارزیابی رجالی که در کتابش از آنها نام برده است، بپردازد، اما تنها بخش کمی از آنها را ارزیابی میکند. به خاطر همین محدودیتها، حجم کتاب او، به میزان نپرداختن به ارزیابی وثاقت ناقلان حدیث، کاهش یافته است.
هم شیخطوسی و هم نجاشی، مصنفات مختلف و دیگر خصوصیات رجال را به اختصار بیان کردهاند. این دو رجالی، کار خود را بر اجزای متفرّقی بنا نهادهاند
1.البته در چاپی که با تحقیق سیدعبدالعزیز طباطبایی صورت گرفته است، ۹۱۲ عنوان موجود است که البته این اختلاف عدد ناشی از اختلاف نسخههای کتاب نبوده، بلکه به سبب شمارهگذاری تعدادی از رجال است که در ضمن ترجمۀ برخی دیگر، نام برده شدهاند. مترجم.
2.. فهرست، مقدمه.