ابزارهای عقلانی اصول، به اجتهاد به عنوان منبعی قوی برای فقه مشروعیت بخشید و معتقد شد عمل مردم عادی شیعه باید بر اساس ظن مجتهد باشد. در این فرآیند، او مردم را به مجتهدان و مقلدانِ آنان تقسیم کرد.۱ سپس این گرایش عقلانی مورد قبول علمای شیعه جبل‌عامل واقع شد.۲
در قرن هفدهم [میلادی]، جنبش واکنشی اخباری، نهضت عقلانی شیعه و تکیه‌اش بر اصول فقه را به چالش کشید. طرف‌دار اصلی اندیشه اخباری، محمد‌امین استرآبادی(متوفای 1626 م.)، بر اصولیون به خاطر تکیه بر اجتهاد و به‌کار‌گیری عقل در فقه شیعه، تاخت. او مدعی بود اصول فقه بر احتمال تکیه می‌کند و در این رهگذر یقین را کنار می‌گذارد. استرآبادی هم‌چنین معتقد بود اصول فقه، موجب اختلاف در آرای فقهی است، که راه به درک مقصود الهی ندارند.۳ علاوه بر این، وی استدلال آورد که تکیه عقل‌گرایان بر عقل، منجر می‌شود آنان دست به صدور احکام و موضع‌گیری‌هایی بزنند که در بسیاری از آرای کلامی و فقهی، برخلاف روایات ائمه گام بردارند.
باید یادآور شد، که در حال حاضر در شیعه چنین کشمکشی بین عقل‌گرایان و اخباریون وجود ندارد. نزاع بر سر محور قرارگرفتن اصول یا اخبار در استنباط فتاوای فقهی، ریشه در نزاع‌های کلامی درباره تقدم عقل بر وحی است؛ حتی در دوره ائمه نیز بین یاران نزدیک ایشان درباره نقش عقل (اعتبار برهان انسانی) و اخبار (اعتبار وحی) در استنباط احکام فقهی، بحث‌هایی وجود داشته است.۴ پس از غیبت امام دوازدهم، فقیه و متکلم برجسته شیعه، شیخ‌مفید، بر سنت‌گرایان، به‌ویژه بر استاد خودش، شیخ صدوق، در کتاب تصحیح‌الاعتقاد خود بسیار انتقاد می‌کند؛۵ حتی شاگرد او، شریف مرتضی، سنت‌گرایان قم را منحرف می‌خواند.۶
1.. همان، ص۸۴. بحثی دربارۀ اصول اجتهاد، آن‌گونه که توسط علامه‌حلّی و دیگر محققان شیعه آن را به کار می‌گیرند، بعد از همین مقاله خواهد آمد.
2.. همان، ص۳۰-۳۱.
3.. ر.ک: ارتودوکس[راست‌آیینی] فقهیِ اسلامی، ص۱۸۴.
4.. وارثان، ص۹۴-۱۰۳.
5.. یک مقدمه، ص۴۰-۴۱.
6.. همان، ص۴۱.
