اثر و فایده چنین تخریجی این است که ما به عدم تفرد کلینی در نقل این حدیث از محمّد بن یحیی، پی میبریم؛ یعنی خواهیم دانست که علاوه بر کلینی، پدر شیخ صدوق (علیبنبابویه) و محمدبنالحسن ]بن الولید[ نیز این حدیث را از محمّدبنیحیی نقل کردهاند.
اکنون به تخریج همین حدیث در تحقیق اخیر الکافی که در پاورقی نگاشته شده است، توجه بفرمایید:
التهذیب، ج۴، ص۸۳، ح۲۴۳؛ و الاستبصار، ج۲، ص۴۹، ح۱۶۳، معلقاً عن الکلینی. و فی عیونالأخبار، ج۱، ص۳۰۹، ح۷۳؛ و معانیالأخبار، ص۲۴۹، ح۲، بسندهما عن محمّد بن یحیی العطّار و أحمد بن إدریس جمیعاً، عن محمّد بن أحمد بن یحیی ]فی العیون: + بن عمران الأشعری[. و فی الفقیه، ج۲، ص۱۷۶، ح۲۰۶۳؛ و التهذیب، ج۴، ص۳۳۴، ح۱۰۵۱، معلّقاً عن محمّد بن أحمد ]فی الفقیه: + بن یحیی[. الوافی، ج۱۰، ص۲۵۶، ح۹۵۴۶؛ الوسائل، ج۹، ص۳۴۰، ح۱۲۱۷۹. ۱
همانگونه که ملاحظه میشود در عبارت مذکور ابتدا به دو کتاب واسطه، یعنی التهذیب و الاستبصار که این حدیث را از الکافی اخذ و نقل کردهاند، ارجاع داده شده است و البته جای چنین ارجاع مناسبی در عبارت وسائلالشیعه خالی است. ۲ سپس در ابتدای عبارتی که برای تخریج حدیث نگاشتهاند، ابتدای سند شیخصدوق در دو کتاب معانیالأخبار و عیونالأخبار را تا موضع مشترک با سند کلینی به جهت اختصار حذف و به جای آن از عبارت «بسندهما» استفاده نمودهاند. واضح است که با عبارت مذکور، فایده مورد اشاره تحصیل نمیشود و خواننده نیز از مراجعه به دو کتاب مذکور بینیاز نخواهد شد. در واقع، عبارت نگاشتهشده فرق چندانی با مجرد ذکر آدرس دو کتاب نامبردهشده، ندارد.
در ادامه تخریج، به نقل این حدیث مستقلاً در کتاب الفقیه و التهذیب به شکل تعلیق اشاره شده است که باز هم جای ارجاع به التهذیب در عبارت صاحب، وسائلالشیعه خالی است. در انتها نیز طبق شیوه معمول در این تحقیق به دو واسطه متأخر، یعنی الوافی و الوسائل ارجاع داده شده است و همانگونه که در نمونه اول گفته شد، این دو
1.. الکافی، ج۷، ص۶۶۱، پاورقی، ش۶.
2.. به طور حتم، خوانندگان گرامی توجه دارند که در زمان شیخحرّعاملی به دلیل نبود رایانه، جستوجوی دستی تا چه حد مشکل بوده است.