امور اعتقادی ندارد و بهتر از آنچه هست خود را در نظر دیگران میآراید، منافق است و هرگز به درجه ایمان نخواهد رسید تا به افتخار برادری با حجت خدا نایل آید. به این جملة امیرالمؤمنین علیه السلام توجه کنید:
أظهَرُ النّاسِ نِفاقا مَن أمَرَ بالطاعَةِ و لَم يَعمَلْ بها، و نَهى عنِ المَعصيَةِ و لَم يَنتَهِ عنها؛^۱«آشكارترين منافق كسى است كه دیگران را به اطاعت [از خدا] فراخواند و خود بدان عمل نكند و از معصيت بازدارد و خود از آن بازنايستد».

سخت‌گیر با هوای نفس

كَانَ إِذَا ابْتَزَّهُ أَمْرَانِ لَا يَدْرِي أَيُّهُمَا أَفْضَلٌ، نَظَرَ إِلَى أَقْرَبِهِمَا إِلَى الْهَوَى فَخَالَفَهُ

ترجمه و شرح

«آن‌گاه که دو امر او را احاطه می‌کرد و نمی‌دانست کدام‌یک از آن دو برتر است، می‌نگریست که کدام‌یک به هوای نفسش نزدیک‌تر است. سپس با آن مخالفت می‌کرد و دیگری را انجام می‌داد».
گاه انسان بر سر دوراهی قرار می‌گیرد و در انتخاب و اجرای یکی از دو یا چند کارِ پیش رو متحیر میماند. در این حالت، مؤمن عملی را انجام میدهد که از نظر شرعی جایز و از نظر اخلاقی پسندیده است؛ یعنی کاری را که ممکن است با حکم شرع مقدس نهی شده یا از نظر اخلاقی ناپسند باشد ترک میکند. این اقدام مربوط است به تعارض دو رفتاری که حکم

عامل به گفتار

كان يَفْعَلُ مَا يَقُولُ وَ يَفْعَلُ مَا لَا يَقُولُ

ترجمه و شرح

«[برادرم] بدانچه می‌گفت عمل می‌کرد و به آنچه نمی‌گفت نیز عامل بود».
از جمله نخست امام حسن علیه السلام در این عبارت، دو آیه نورانی از سوره صف به ذهن متبادر میشود. آیهای که به نظر میرسد با لحن گله‌گذارانه، مؤمنان را خطاب کرده و میفرماید:
(يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ كبرَُ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفْعَلُونَ‏)؛ «اى اهل ايمان، چرا سخنى مى‏گوييد كه بدان عمل نمى‏كنيد؟ اين كار، سخت خدا را به غضب مى‏آورد».^۱
اما جمله دوم ـ امام حسن علیه السلام که فرموده است: «وَ يَفْعَلُ مَا لَا يَقُولُ» معنایی فراتر از جمله نخست دارد. امام حسن علیه السلام در این جمله در توصیف برادر خود میگوید که او حتی به بسیاری از فضایل اخلاقی و رفتارهای پسندیده، که دیگران را به آن‌ها توصیه نمیکرد، عامل بود؛ یعنی بیشتر از آنچه به دیگران توصیه می‌کرد، خودش را به اعمال و رفتار نیک وامیداشت. این ویژگی، همان صفت مؤمنان شاخص است و دقیقاً با صفت منافقان در تعارض است. به‌عبارت‌دیگر، کسی که به آنچه می‌گوید عمل نمیکند، ظاهرش را به امور اخلاقی و دینی میآراید؛ اما در باطن به آن