اسباب عادی، که در امور طبیعی در ایفای امر به انسان یاری میرسانند، استقلالی نیست، بلکه این‌ها تنها واسطه‌اند و تأثیرگذاری را خداوند به آن‌ها عطا کرده و نقش واسطهای را خدا برای آن‌ها قرار داده است. بنابراین، بر بندگان است که در نیازهای خویش فقط به خدا توجه کنند و سببیت اصلی وسایل را از خدای متعال بدانند. ازاین‌رو، انتظار اینکه کارها بی‌واسطه انجام شود و خداوند مستقیم و بی‌واسطه به انسان یاری رساند، مانند آن است که آدمی واسطه‌گری اعضا و جوارح خود را نپذیرد؛ زیرا اعضا و جوارح انسان نیز در انجام‌دادن کارها از جمله اسباب‌اند.^۱

اهل مشورت

ولا يَسْتَشِيرُ إِلَّا مَنْ يَرْجُو عِنْدَهُ النَّصِيحَةَ

ترجمه و شرح

«با کسی مشورت نمی‌‌کرد، مگر با کسی که از او انتظار خیرخواهی داشت».
مشورت، از جمله اقداماتی است که در موفقیت در کارها بسیار حیاتی است و نقش بسزایی در دستیابی به اهداف دارد. چه بسیار توصیههای قرآنی و روایی که آدمی را به مشورت و بهرهمندی از دیدگاههای دیگران فراخوانده و به استفاده از دانش و تجربه دیگران تشویق کرده است. در اینکه مشورت، امری پسندیده است و در شناخت راه از چاه و انتخاب بهترین‌ها، کارآمد و مفید است، تردیدی نیست و خردمندان به آن، به‌ویژه در امور مهم زندگی، اهتمام می‌ورزند؛ اما مهم‌تر از مشورت این است که

نااميد برنمى‌گرداند».¹
امام صادق علیه السلام نیز فرموده است:
«ما از بيم اينكه مبادا دست رد به سينه مستحق زده باشيم، به غيرمستحق نيز مى‌بخشیم».²
نکته پایانی اینکه باید توجه کرد هرکسی که به‌گونه‌ای از همنوع خود درخواست کمک میکند، یا او را برای ایفای خدمتی به کار می‌گیرد و دستمزد او را میپردازد، باید او را وسیله خداوند ببیند و برای او تأثیر استقلالی قائل نباشد؛ چراکه همه علل و اسباب در نهایت به ذات مقدس پروردگار بازمی‌گردد و علت‌العلل همه امور و پدیدهها اوست. اوست که سبب‌ساز و سبب‌سوز است و اوست که برطرف‌کنندة راستینِ همه نیازمندیهاست. از امام صادق علیه السلام نقل شده است:
«خداوند از اینکه امور بندگان را، جز به اسباب آن، محقق سازد ابا دارد. پس او برای هر چیزی سببی قرار داده است. ... هرکس این نکته را فهمید، خدا را شناخته و آن که این را انکار کرد خدا را انکار کرده است».³
پیامبر صلی الله علیه وآله در حدیثی فرموده است: «اگر درخواستی داشتی، از خدا بخواه و اگر کمک خواستی از خدا کمک درخواست کن».
علامه طباطبایی رحمه الله علیه در شرح این حدیث مینویسد: اینکه درخواست و کمک به خدا تعلق گرفته، درحقیقت ارشاد به این نکته است که سببیتِ