مَن عَفا عِندَ القُدرَةِ عَفا اللّهُ عَنهُ يَومَ العُسرَةِ؛^۱«هركس در زمانى كه قدرت [بر انتقام] دارد گذشت كند، خداوند در روز دشوارى از او درمی‌گذرد».

هوشیار در برابر دشمن

وَ لَا يَغْفُلُ عَنِ الْعَدُوِّ

ترجمه و شرح

«از دشمن غافل نمی‌شد».
امام حسن علیه السلام پس از اینکه برادر خویش را از انتقام‌جویی در بین جامعة ایمانی مبرا می‌داند، و او را انسانی بخشاینده معرفی می‌کند، بیدرنگ برای جلوگیری از سوء برداشت، با جمله دیگری هوشیاری و زیرکی در برخورد با دشمنان را از صفات او برمیشمارد. براساس این تعبیر، برادر امام علیه السلام باوجود برخورداری از روحی لطیف و قلبی صاف، هنگام تعامل با همنوعانش در جامعه، به گاهِ رویارویی با دشمنان هوشیار است و برای مقابله با اقدامات آنان آمادگی کامل دارد.
ملاصالح مازندرانی در توضیح این عبارت می‌گوید: دشمن بر دو نوع است: درونی و بیرونی. دشمن درونی همان نفس اماره است که صاحب خود را به بیراهه می‌برد و او را به نفس‌پرستی و دنیاطلبی و شهوت‌پرستی فرامیخواند؛ اما دشمن بیرونی، که دو گروه جن و انس را شامل میشود، آدمی را به زشتیها دعوت می‌کند و او را به ورطه هلاکت و گمراهی

دهد. این صفت پسندیده، صلح و صفا و صمیمیت را بین آنان برقرار می‌کند و انسان بخشنده را محبوب دلها می‌سازد و افزون بر آن، خداوند پاداش ویژهای برای این کار او تضمین کرده و بر عهدة خود دانسته است.
(وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأجْرُهُ عَلَى اللّه إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ)؛^۱«سزاى هر بدى، بدي‌اى است همانند آن. [و اما] كسى كه گذشت كند و آشتى ورزد، اجرش با خداست. او ستمكاران را دوست ندارد».
احادیث بسیار زیبا و راه‌گشا در موضوع عفو و بخشش به اندازهای شنیدنی و عمل‌کردنی است که هر انسان دوراندیش و سَلیم‌ُالنَّفسی را به بخشندگی و پرهیز از انتقام‌جویی وامیدارد. در اینجا، تنها به ذکر دو حدیث شریف، که ناظر به آثار و پیامدهای دنیوی و اخروی عفو به جای انتقام است، بسنده میکنیم. پیامبر صلی الله علیه وآله، افزون بر آنکه طول عمر را از آثار بخشش میداند،^۲ می‌فرماید:
عَلَيكُم بِالعَفوِ؛ فَإنَ العَفوَ لا يَزيدُ العَبدَ إلاّ عِزّا، فَتَعافَوا يُعِزَّكُمُ اللّهُ؛^۳«بر شما باد گذشت؛ زيرا گذشت جز بر عزت بنده نمى‌افزايد. پس، از يكديگر گذشت كنيد تا خداوند به شما عزت بخشد».
آن حضرت در بیان آثار اخروی بخشش نیز می‌فرماید: