بازشناخت نظام امام‌شناسی شیخ مفید

با بررسی آثار و نگاشته‏های گونه گون شیخ مفید می‏توان نظام امام شناسی او را در چهار بخش عرضه کرد، که عبارت‌اند از: «چرایی و ضرورت وجود امام»، «جایگاه و مرتبت امام»، «صفات و ویژگی‏های امام» و «چگونگی شناخت امام جامع الشرایط».

چرایی و ضرورت وجود امام

امامیه همداستان‌اند که به هر روزگار باید امامی باشد که خدا از رهگذر او بر بندگان مکلّفش احتجاج کند و به واسطه وجود او مصلحت در دین تام و تمام شود.^۱ امام وظیفه اجرای احکام، بر پایی حدود، حفظ شریعت، شناساندن دین در همه حال، تأدیب مردمان را بر عهده دارد و در این منصب بر جای انبیا تکیه زده است.^۲ از دیدگاه شیخ مفید عقل بر این باور امامیه مهر تأیید زده است و آن را به اثبات می‏رساند؛ چه به لحاظ عقلی وجود امام، «لطف» به شمار می‏رود و لطف بر بندگان هم بر خداوند واجب است. بنا بر این، استدلال شیخ مفید در باره ضرورت وجود امام، بر «قاعده لطف» بنیان نهاده شده است. تقریر استدلال او به شرح زیر است:
لطف، نیکویی تدبیر و صلاح جویی برای بندگان واجب است. از این رو، عقل اقتضا می‏کند که در هر زمانه امامی معصوم و بی‌نیاز از رعیّت در احکام و علوم وجود داشته باشد؛ چه به یقین، آفریدگان هماره، با وجود رئیسی عادل بیشتر بر ره صلاح‌اند و از فساد به دورند تا هنگامی که پراکنده باشند و رئیسی نداشته باشند.^۳ به دیگر سخن، تمامی افراد فاقد کمال و ناقص به رئیسی کامل نیاز دارند که جنایتکاران را تأدیب کند، عاصیان را به صلاح آورد، در برابر گمراه کنندگان قد بر افرازد، غافلان را بیدار کند، از گمراهی زینهار دهد، حدود را بر پای دارد، احکام را اجر کند، اختلافات را حل و فصل کند، حاکمان و امرایی نصب کند، مرزها را نگاهبان باشد و از کیان اسلام محافظت نماید و مردم را در جمعه و اعیاد گرد آورد.^۴ از همین روی، امامت لطف بوده و بر خداوند واجب است.
مفید چنین امامی را در هر زمانه واحد و یکتا می‏داند و بر آن است که طاعت در زمان هر امام به جهت امامت، تنها از آن اوست، نه کسی دیگر؛ و یک گروه با هم