التّفسير :

يقول العلاّمة الطباطبائيّ قدس سره في قوله تعالى : «الّذينَ يَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِيَّ الاُمّيَّ...» : قال الرّاغب في «المفردات» : الإصر : عقد الشّيء و حبسه بقهره ، يقال : أصَرته فهو مأصور ، و المأصَر و المأصِر ـ بفتح الصّادِ و كسرها ـ محبس السّفينة ، قال تعالى : «و يَضَعُ عَنهُمْ إصْرَهُم» أي الاُمور الّتي تثبّطهم و تقيّدهم عن الخيرات ، و عن الوصول إلَى الثّوابات ، و على ذلك : «و لا تَحْمِلْ علَينا إصْرا»^۱ و قيل : ثقلاً ، و تحقيقه ما ذكرت ؛ انتهى . و الأغلال جمع غلّ ، و هو ما يُقيَّد به ...
و ذكره صلى الله عليه و آله بهذه الأوصاف الثّلاث : الرّسول النّبيّ الاُمّيّ ، و لم يجتمع له في موضع من كلامه تعالى إلاّ في هذه الآية و الآية التّالية ، مع قوله تعالى بعده : «الّذي يَجِدونَهُ مَكْتوبا عِنْدَهُم في التَّوراةِ و الإنْجيلِ» تدلّ على أنّه صلى الله عليه و آله كان مذكورا فيهما معرّفا بهذه الأوصاف الثّلاث .
و لو لا أنّ الغرض من توصيفه بهذه الثّلاث هو تعريفه بما كانوا يعرفونه به من النّعوت المذكورة له في كتابَيهم لما كانت لذكر الثّلاث ـ الرّسول النّبيّ الاُمّيّ ـ و خاصّة الصّفة الثّالثة نكتة ظاهرة .
و كذلك ظاهر الآية يدلّ أو يُشعر بأنّ قوله : «يأمُرُهُم بِالمَعْروفِ و يَنْهاهُمْ عَنِ المُنْكَرِ» إلى آخر الاُمور الخمسة الّتي وصفه صلى الله عليه و آله بها في الآية من علائمه المذكورة في الكتابَين ، و هي مع ذلك من مختصّات النّبيّ صلى الله عليه و آله و ملّته البيضاء فإنّ الاُمم الصّالحة و إن كانوا يقومون بوظيفة الأمر بالمعروف و النّهي عن المنكر كما ذكره تعالى من أهل الكتاب في قوله : «لَيسُوا سَواءً مِنْ أهْلِ الكِتابِ اُمَّةٌ قائمَةٌ ـ إلى أن قال ـ و يأمُرونَ بِالمَعْروفِ و يَنْهَونَ عَنِ المُنْكَرِ و يُسارِعونَ في الخَيراتِ و اُولئكَ مِنَ الصّالِحينَ» . ^۲
و كذلك تحليل الطّيّبات و تحريم الخبائث في الجملة من جملة الفطريّات الّتي أجمع عليها الأديان الإلهيّة ، و قد قال تعالى : «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّه ِ الّتي أخْرَجَ لِعِبادِهِ و الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» . ^۳
و كذلك وضع الإصر و الأغلال و إن كان ممّا يوجد في الجملة في شريعة عيسى عليه السلام كما يدلّ عليه قوله فيما حكى اللّه عنه في القرآن الكريم : «و مُصَدِّقا لِما بَينَ يَديَّ مِن التَّوراةِ و لاُحِلَّ لَكُمْ بَعضَ الّذي حُرِّمَ علَيكُم»^۴ و يشعر به قوله خطابا لبني إسرائيل : «قَد جِئتُكُمْ بِالحِكمَةِ و لاُبيِّنَ لَكُمْ بَعضَ الّذي تَخْتَلِفونَ فيهِ» . ^۵
إلاّ أنّه لا يرتاب ذو ريبٍ في أنّ الدِّين الّذي جاء به محمّد صلى الله عليه و آله بكتاب من عند اللّه مصدّق لما بين يديه من الكتب السّماويّة ـ و هو دين الإسلام ـ هو الّدين الوحيد الّذي نفخ في جثمان الأمر بالمعروف و النّهي عن المنكر كلّ ما يسعه من روح الحياة، و بلغ به من حدّ الدّعوة الخالية إلى درجة الجهاد في سبيل اللّه بالأموال و النفوس ، و هو الدّين الوحيد الّذي أحصى جميع ما يتعلّق به حياة الإنسان من الشّؤون و الأعمال ثمّ قسّمها إلى طيّبات فأحلّها ، و إلى خبائث فحرّمها ، و لا يعادله في تفصيل القوانين المشرّعة أيّ شريعة دينيّة و قانون اجتماعيّ ، و هو الدّين الّذي نسخ جميع الأحكام الشّاقّة الموضوعة على أهل الكتاب و اليهود خاصّة ، و ما تكلّفها علماؤهم و ابتدعها أحبارهم و رهبانهم من الأحكام المبتدعة .
فقد اختصّ الإسلام بكمال هذه الاُمور الخمسة و إن كانت توجد فيغيره نماذج من ذلك .
على أنّ كمال هذه الاُمور الخمسة في هذه الملّة البيضاء أصدق شاهد و أبين بيّنة على صدق النّاهض بدعوتها صلى الله عليه و آله ، و لو لم تكن تذكر أمارات له في الكتابين فإنّ شريعته كمال شريعة الكليم و المسيح عليه السلام . و هل يطلب من شريعة حقّة إلاّ عرفانها المعروف و إنكارها المنكر ، و تحليلها الطيّبات ، و تحريمها الخبائث ، و إلغاؤها كلّ إصر و غلّ ؟ و هي تفاصيل الحقّ الّذي يدعو إليه الشرائع الإلهيّة ، فليعترف أهل التّوراة و الإنجيل أنّ الشّريعة الّتي تتضمّن كمال هذه الاُمور بتفاصيلها هي عين شريعتهم في مرحلة كاملة .
و بهذا البيان يظهر أنّ قوله تعالى : «يأمُرُهُم بالمَعروفِ و يَنهاهُمْ عَنِ المُنْكَرِ» الآية ، يفيد بمجموعه معنى تصديقه لما في كتابيهم من شرائع اللّه تعالى، كأنّه قيل : مصدّقا لما بين يديه كما في قوله تعالى : «و لَمّا جاءَهُم رَسولٌ مِنْ عِندِ اللّه ِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبذَ فَريقٌ مِنَ الّذينَ اُوتوا الِكتابَ كِتابَ اللّه ِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ كأنّهُمْ لا يَعْلَمونَ»^۶ و قوله : «و لَمّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِن عِندِ اللّه ِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ و كانُوا مِنْ قَبلُ يَسْتَفْتِحونَ عَلَى الّذينَ كَفَروا فلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفوا كَفَروا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّه ِ عَلَى الكافِرينَ»^۷ يريد مجيء النّبيّ صلى الله عليه و آله بكمال ما في كتابهم من الشّريعة مصدّقا له ثمّ كفرهم به وهم يعلمون أنّه المذكور في كتبهم المبشّر به بلسان أنبيائهم كما حكى سبحانه عن المسيح في قوله : «يا بَني إسْرائيلَ إنّي رَسولُ اللّه ِ إلَيْكُم مُصَدِّقا لِما بَينَ يَدَيَّ مِن التَّوراةِ و مُبَشِّرا بِرَسُولٍ يَأتي مِنْ بَعْدي اسْمُهُ أحْمَدُ»^۸ . ^۹

تفسير

علاّمه طباطبايى در تفسير آيه «همانان كه از اين فرستاده، پيامبر درس نا خوانده پيروى مى كنند...» مى فرمايد: راغب در مفردات مى گويد : «اِصْر» [در ادامه آيه] به معناى بستن و نگهداشتن چيزى به زور است. گفته مى شود : اصرته فهو مأصور و مأصَر و مأصِر ـ به فتح و كسر صاد ـ به معناى بازداشتگاه كشتى است. خداى متعال فرموده است : «و قيد و بندهايى را كه برايشان بوده است از آنها بر مى دارد» يعنى امورى را كه مردم را از كارهاى نيك و رسيدن به ثواب ها و پاداش ها باز مى دارد و دست و پا گير آنهاست . و به همين معناست آيه «و لا تحمل علينا اِصراً». بعضى گفته اند به معناى بار گران است، اما حقيقت آن همان است كه گفتم. پايان گفته راغب. «اَغلال» جمع «غُلّ» است به معناى آنچه با آن بسته شود (طوقى آهنين كه برگردن يا دست بندند)... .
ياد كردن از پيامبر صلى الله عليه و آله با سه وصف «رسول»، «نبىّ» و «امّى» كه در هيچ آيه ديگرى جز همين آيه و آيه بعد با اين سه صفت يك جا ذكر نشده، در كنار جمله بعد يعنى «[پيامبرى ]كه [نام ]او را نزد خود در تورات و انجيل نوشته مى يابند» نشان مى دهد كه در تورات و انجيل از رسول خدا با اين اوصاف سه گانه ياد شده بوده است.
اگر غرض از وصف پيامبر با اين سه وصف، معرفى كردن آن حضرت به صفاتى نبود كه در تورات و انجيل براى آن بزرگوار ياد شده و يهوديان و مسيحيان او را با اين اوصاف مى شناخته اند، بى گمان در آوردن اين سه صفت ـ رسول نبىّ اُمىّ ـ بويژه صفت سوم، نكته روشنى نبود.
نيز ظاهر آيه شريفه دلالت يا اشعار بر اين دارد كه جمله «آنان را به كار پسنديده فرمان مى دهد و از كار ناپسند باز مى دارد» تا آخرِ امور پنجگانه اى كه خداوند در اين آيه پيامبر صلى الله عليه و آله را با آنها وصف كرده، از جمله نشانه هاى رسول خداست كه در آن دو كتاب [تورات و انجيل ]ذكر شده اند. با اين حال، اين اوصاف از ويژگى هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و آيين پر شكوه اوست؛ زيرا درست است كه امّت هاى درستكار به وظيفه امر به معروف و نهى از منكر عمل مى كرده اند و دليل آن هم اين سخن خداى متعال است درباره اهل كتاب كه : «آنان يكسان و همسان نيستند از اهل كتاب گروهى درست كردارند ـ تا آنجا كه مى فرمايد : ـ به نيكى فرمان مى دهند و از ناشايستى باز مى دارند و به نيكوكارى مى شتابند و اينان از شايستگانند». همچنين روا شمردن پاكيزه ها و حرام كردن چيزهاى ناپاك در مجموع از جمله فطرياتى است كه همه اديان الهى بر آن همداستانند و خداى متعال هم فرموده : «بگو چه كسى زينت الهى را ـ كه براى بندگانش پديد آورده ـ و رزق پاكيزه او را حرام كرده است». نيز برداشتن قيد و بندها گر چه از امورى است كه اجمالاً در شريعت عيسى عليه السلام وجود داشته است و گواه آن نقل قولى است كه خداوند در قرآن كريم از آن حضرت كرده و مى فرمايد : «همچنين گواهى دهنده بر [صدق ]تورات هستم كه پيش روى من است [و برانگيخته شده ام ]كه بعضى از آنچه بر شما حرام بوده است، حلال كنم» و اين سخن عيسى عليه السلام خطاب به بنى اسرائيل نيز مشعر به همين نكته است : «به راستى براى شما حكمت آورده ام، و براى شما بعضى از امورى را كه در آن اختلاف نظر داريد روشن مى سازم»، آرى با همه اين احوال، هيچ شكّاكى شك ندارد كه دينى كه محمّد صلى الله عليه و آله با كتابى از جانب خدا آورد، كه كتاب هاى آسمانى پيش از خود را تصديق و تأييد مى كند ـ يعنى دين اسلام ـ تنها دينى است كه روح زندگى را به طور كامل در كالبد امر به معروف و نهى از منكر دميد و آن را از حدّ يك دعوت صرف و خالى به درجه جهاد مالى و جانى در راه خدا رساند و آن تنها دينى است كه كليه شؤون و اعمال مربوط به زندگى انسان را در نظر گرفت و سپس آنها را به پاك و ناپاك تقسيم كرد و پاك ها را حلال و نا پاك ها را حرام شمرد. هيچ شريعت آسمانى و قانون اجتماعىِ ديگرى، به لحاظ تفصيل قوانين تشريعى، به پاى اين دين نمى رسد. اسلام تنها دينى است كه كلّيه احكام دشوارى را كه براى اهل كتاب، بويژه يهود، وضع شده بود و تمام مقرّراتى را كه دانشمندان آنها و احبار و رهبانشان از پيش خود به وجود آورده بودند، لغو و نسخ كرد.
اسلام، تنها دينى است كه اين امور پنجگانه را به كمال خود رساند، گر چه در اديان ديگر نمونه هايى از اين پنج امر يافت مى شد.
كامل بودن اين امور پنجگانه در اين آيين پر شكوه، راست ترين گواه و روشنترين دليل بر صداقت و حقانيّت كسى است كه به دعوت به اين امور برخاست؛ يعنى رسول خدا صلى الله عليه و آله . اگر هم نشانه هايى از ايشان در تورات و انجيل بازگو نمى شد، باز شريعت او مرحله كامل شريعت موساى كليم و مسيح عليه السلام بود و آيا از يك شريعت حقّه انتظارى جز اين مى رود كه نيكى ها را به رسميت بشناسد و با زشتى ها بستيزد و چيزهاى پاك و پاكيزه را روا شمارد و چيزهاى ناپاك و پليد را حرام گرداند و هر گونه قيد و بندى را از دست و پاى انسان ها باز كند و بارهاى گران را از دوششان بردارد؟
اين ها جزئيات همان حق و حقيقتى است كه قوانين و شرايع الهى به آنها فرا مى خوانند. پس، بايد پيروان تورات و انجيل اعتراف كنند كه شريعتى كه اين امور را با همه جزئياتش در بردارد درست همان شريعت آنهاست، در مرحله كمال آن.
با اين توضيح روشن مى شود كه جمله «آنان را به كار پسنديده فرمان مى دهد و از كار ناپسند باز مى دارد» در مجموع مفيد اين معناست كه آنچه را از شرايع و قوانين در كتاب هاى آسمانى تورات و انجيل آمده است، تأييد و تصديق مى كند و مثل اين است كه گفته شده : «گواهى دهنده بر [صدق ]تورات هستم»؛ چنان كه در آيه شريفه آمده است : «و چون پيامبرى از سوى خداوند به نزد ايشان آمد كه گواهى دهنده بر ]حقانيت [كتابشان بود گروهى از اهل كتاب، كتاب الهى را به پشت سر افكندند، گويى ]حقيقت را [نمى دانند» نيز مى فرمايد : «و آنگاه كه كتابى از سوى خداوند براى آنان آمد كه همخوان با كتابشان بود ـ با آنكه پيش از آن در برابر كافران ]از فرا رسيدن پيامبر اسلام و قرآن [يارى مى جستند ـ چون آنچه ]از پيش [مى شناختند به نزدشان آمد، آن را انكار كردند، پس لعنتى الهى بر كافران است» . مقصود اين است كه پيامبر صلى الله عليه و آله شريعتى را كه در كتاب آنها بود به صورتى كامل آورد، امّا آنان به آن كفر ورزيدند در حالى كه مى دانستند نام او در كتاب هايشان آمده و از زبان پيامبرانشان بشارت آمدن او داده شده است؛ چنان كه خداى سبحان به نقل از مسيح مى فرمايد : «اى بنى اسرائيل! من پيامبر خداوند به سوى شما هستم، ]و[ استوار دارنده توراتى كه پيشا روى من است و بشارتگر به پيامبرى كه پس از من مى آيد و نامش احمد است».