توحيد المفضل
« توحيد المفضل»، كتابى است به زبان عربى، در خداشناسى، منسوب به امام صادق( ع).
معرفى اجمالى
« توحيد المفضل»، كتابى است به زبان عربى، در خداشناسى، منسوب به امام صادق( ع).
براى اين كتاب، اسامى ديگرى نيز ذكر كردهاند، مانند كنز الحقائق و المعارف و...
در اينكه اين كتاب، نوشته خود امام صادق( ع) نيست، اختلافى وجود ندارد، بلكه بحث در اين است كه آيا امام( ع) آن را بر مفضل املا فرمودهاند يا اينكه اثر خود اوست كه به امام نسبت داده است و بر فرض صحت املا، اين سؤال مطرح است كه آيا متن فعلى، همان توحيد مفضل است يا نه؟
در باره سبب املاى توحيد مفضل در روايتى از محمد بن سنان، به نقل از مفضل چنين آمده است كه مفضل پس از شكست در مناظرهاى با ابن ابى العوجاء زنديق، نزد امام صادق( ع) رفت و امام طى چهار روز و در چهار جلسه يك دوره مباحث توحيد و خداشناسى را به او تعليم داد و از وى خواست كه آن را بنويسد.
ساختار
توحيد مفضل، از چهار مجلس تشكيل شده است كه در هر يك، مؤلف، گفتارهاى حضرت امام صادق( ع) را در رابطه با حكمتهاى بخشى از نظام خلقت بيان مىكند.
گزارش محتوا
مجلس اول: امام صادق( ع)، در اين مجلس، ابتدا، علت انكار خدا يا شك و ترديد در وى را ناآگاهى از اسباب آفرينش مىداند، سپس به بيان كيفيت آفرينش جهان، خلقت انسان و بيان اعضاى بدن انسان، مانند دستگاه گوارش و حواس پنجگانه مىپردازد و از نظم و همآهنگى موجود بين آنها بر وجود خالقى حكيم استدلال مىكند.
مجلس دوم: در اين مجلس، امام( ع)، به برخى از اسرار موجود در حيوانات اشاره مىكند. او، شگفتىهاى موجود در خزندگانى همچون مارها و چهارپايانى مانند فيل، زرافه، ميمون و سگ و پرندگانى همچون مرغ و خفاش و حشراتى مانند زنبور عسل، ملخ و مورچه و انواع ماهىها را بيان مىكند.
مجلس سوم: در اين مجلس، امام( ع)، به اسرار و حكم كائنات و آفرينش آسمان و زمين مىپردازد. او، از رنگ آسمان، طلوع و غروب خورشيد و فصلهاى سال و ماه و ديگر ستارگان سخن مىگويد.
مجلس چهارم: در مجلس چهارم، حضرت امام صادق( ع)، به بحث از حكمت مصائب، سختىها، مرگ و فنا مىپردازد. آن حضرت( ع)، بحث مىكند از حقيقت مرگ و زندگى، علت آفرينش انسان، راه شناخت جهان هستى و بيان فرق ميان حس و عقل در شناخت جهان و حقايق هستى.
ويژگىهاى كتاب
۱. قدمت كتاب: اين كتاب، اگر ثابت نشود كه از امام صادق( ع)، مىباشد و يا حتى از مفضل هم نمىباشد، باز داراى ارزش بالايى است، چرا كه اين كتاب مسلما يكى از متون قديمى اسلامى است كه در آن به مسائل طبيعيات، فلسفه و بعضى از مباحث مربوط به علم تشريح پرداخته شده است.
۲. توجه به فلسفه: در جاهاى متعددى از كتاب، كلام فلاسفه مطرح و پيرامون آن مباحثى بيان شده است. در جايى از كتاب، اسم عالم را در زبان يونانى« قوسموس» ذكر كرده و مىگويد: فلاسفه هم به عالم، قوسموس گفتهاند. قوسموس را معنى كرده به زينت و گفته است مگر نه اين است كه فلاسفه به خاطر چينش نظام هستى، به عالم قوسموس مىگويند.
آنها به نظام هستى زينت مىگويند تا بفهمانند كه اتقان و نظام عالم در غايت حسن و زيبايى است.
۳. نقد افكار مانى: مؤلف، در بخشهاى متعددى از كتاب، افكار مانى و مانوىها را مورد انتقاد قرار مىدهد. او، مانى را چنين معرفى مىكند:« العجب من المخذول( مانى) حين ادعى علم الاسرار و عمى عن دلائل الحكمة فى الخلق حتى نسبه الى الخطا و نسب خالقه الى الجهل تبارك الحكيم الكريم».
وضعيت كتاب
اولين ترجمه اين كتاب، مربوط به سال ۱۰۹۴ مىباشد و توسط علامه مجلسى انجام گرفته است و اين ترجمه در سال ۱۲۸۷ ق، براى نخستين بار در ايران به چاپ رسيده است.
شيخ اسماعيل تبريزى، توحيد مفضل را به نظم فارسى درآورده و نام آن را توحيدنامه گذاشته است.
براى اين كتاب، شروح و ترجمههاى متعددى به زبان فارسى و عربى نوشته شده است كه مىتوان به موارد ذيل اشاره نمود:
۱. شرح توحيد المفضل: اين كتاب، شرحى است مفصل بر توحيد مفضل كه باقر بن اسماعيل الكجورى الطهرانى، متوفى ۱۳۱۳ ق، به زبان عربى نوشته است.
۲. شرح توحيد المفضل: اين كتاب، در سال ۱۰۹۵ ق، نوشته شده است و احتمالا مؤلف آن، عبد الصمد شريف بن موسى رضا امامى مىباشد.
۳. شرح توحيد مفضل: اين شرح، از مؤلفى ناشناس به زبان فارسى نوشته شده است و در كتابخانه ملك تهران نسخهاى از آن موجود است.
۴. شرح توحيد المفضل من امالى الامام الصادق( ع): شرحى است مفصل كه توسط محمد بن صادق خليلى نجفى، متوفى ۱۳۸۹ ق، به زبان عربى نوشته شده است و تا به حال چندين مرتبه به چاپ رسيده است. آخرين طبع اين كتاب، در سال ۱۳۸۴ ق، در مطبعة نعمان نجف اشرف صورت گرفته است.
اين چاپ، در چهار جلد مىباشد.( ۳۳۵+ ۲۰۷+ ۱۰۰+ ۲۰۰)
۵. شرح توحيد المفضل: اين شرح را بهاء الدين، محمد بن سعيد لاهيجى، به زبان عربى نوشته است و نسخهاى از آن در كتابخانه دانشگاه تهران نگهدارى مىشود.
۶. شرح توحيد المفضل و ترجمته: اين كتاب، اثرى است از فخر الدين تركستانى ما وراء نهرى كه در سال ۱۰۶۵ ق، مىزيسته. او، يكى از مستبصرينى است كه بعد از گرايش به مذهب تشيع، اين كتاب را نوشته است. از اين كتاب، نسخههاى متعددى در كتابخانهها وجود دارد.
۷. ترجمه توحيد مفضل: اين كتاب، توسط كاظمى خلخالى، ترجمه و در سال ۱۴۰۳ ق، در تهران به چاپ رسيده است.
۸. ترجمه توحيد مفضل: اين ترجمه، از مؤلفى ناشناس در سال ۱۹۸۱ م، در نيويورك، توسط بنياد مستضعفان به چاپ رسيده است.
۹. ترجمه حديث مفضل: اين ترجمه، توسط ميرزا جلال الدين، محمد مجد الاشراف نوشته شده و نسخهاى از آن در كتابخانه شاهچراغ شيراز موجود است.
۱۰. ترجمه توحيد المفضل: اين ترجمه، توسط محمد صالح بن باقر قزوينى، در قرن ۱۱، نوشته شده و نسخهاى از آن در كتابخانه آية الله مرعشى نجفى و نسخهاى ديگر در كتابخانه سپهسالار تهران موجود است.
۱۱. ترجمه توحيد مفضل: اين ترجمه، توسط محمد طاهر بن محمد حسين قمى شيرازى، متوفى ۱۰۹۸ ق، نوشته شده و نسخهاى از آن در دست نمىباشد.
۱۲. شگفتىهاى آفرينش به زبان امام صادق( ع): اين ترجمه، اثرى است از نجف على ميرزايى متولد ۱۳۸۲ ق كه در سال ۱۴۱۹ ق در قم، توسط انتشارات هجرت به چاپ رسيده است.
نسخه شناسى
نسخههاى خطى متعددى از توحيد مفضل به جاى مانده است كه برخى از آنها در ايران و برخى ديگر در خارج از ايران، از جمله در عراق نگهدارى مىشوند. آقا بزرگ تهرانى بعضى از اين نسخ را ديده است كه ظاهرا قديمىترين آنها متعلق به ۱۰۵۶ ق و به خط عبد الرزاق گيلانى نوشته شده است.
اين كتاب، همچنين چاپهاى متعددى داشته است كه عبارتند از:
۱. براى اولين بار در تهران، در سال ۱۲۹۴ ق، به صورت سنگى، در ۲۳۸ صفحه، به چاپ رسيده است.
۲. در سال ۱۳۳۰ ق، به اهتمام على علاء الدين آلوسى با اسم كتاب التوحيد للامام جعفر الصادق( ع)، در استانبول به چاپ رسيده است.
۳. در نجف اشرف با تحقيق كاظم المظفر بدون تاريخ چاپ شده است.
۴. در سال ۱۳۷۶ ق، در بيروت، توسط انتشارات دار العباد للطباعة با تصحيح و تعليق محمد عبد الرزاق حمزة، به چاپ رسيده است.
۵. در سال ۱۴۱۰ ق، در بيروت، توسط موسسة النور طبع شده است.
۶. در سال ۱۴۲۱ ق، در تهران، توسط انتشارات وزارت ارشاد اسلامى در ۲۴۶ صفحه، به چاپ رسيده است.
۷. نسخه موجود در برنامه: اين نسخه، در سال ۱۴۰۴ ق، در بيروت، توسط موسسة الوفاء، با تعليقات كاظم المظفر در ۱۲۸ صفحه، به چاپ رسيده است.
