معرفی، نقد و ارزیابی تفسیر کوثر، تألیف آیت‌الله یعقوب جعفری، به عنوان یکی از تفاسیر معاصر، از زبان حجت‌الاسلام و المسلمین حمید حمیدیان، مدرس جامعة المصطفی(ص) العالمیه  در مصاحبه با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) :

معرفی‌ مؤلف:

مؤلف: آیت‌الله یعقوب جعفرى یا جعفرى‏‌نیا

متولد سال ۱۳۲۵مراغه در یک خانواده مذهبى، از سن شش سالگى در یکى از مکتب‌خانه‌هاى قدیمى شهر به خواندن قرآن مشغول شد و پس از آن در حوزه علمیه مراغه به تحصیل ادبیات پرداخت. ایشان در سال ۱۳۴۲ به حوزه علمیه قم عزیمت کرد و ادامه تحصیل داد و از محضر اساتیدی چون مرحوم آیت‌الله گلپایگانی و مرحوم آیت‌الله میرزا جواد تبریزی و آیت‌الله مکارم و آیت‌الله سبحانی و آیت‌الله وحید خراسانی استفاده کرد.

آیت‌الله جعفرى در کنار خوشه‌چینى از دانش این بزرگان، خود نیز به تدریس بعضى کتاب‌هاى درسى پرداخت و از حدود سال ۱۳۴۶ مقالات بسیارى را در مجلات مختلف نوشت. ایشان علاوه بر فقه و اصول، در مطالعات و تحقیقات خود در آغاز بیشتر به رشته تاریخ گرایش داشت و سپس سیر فکرى ایشان به سوى قرآن و علوم قرآنى و در نهایت تفسیر قرآن تغییر جهت یافت و مطالعات خود را در تفسیر و علوم قرآنى متمرکز کرد که نتیجه این مطالعات هم در تفسیر کوثر که به قلم ایشان پدید آمده است، منعکس شده است.

سایر آثار مؤلف:

«یبنش تاریخی قرآن»، «سیری در علوم قرآن»، «ترجمه رسم المصحف قدّوری حمد»، «مسلمانان در بستر تاریخ»، «خوارج در تاریخ»، «پژوهشی درباره صابئین»، «رسم الخط مصحف»، «سیمای امام علی(ع) در قرآن»، «گنجینه‌های غیب (تفسیرسوره انعام)»، «از قعر چاه تا قصر شاه (تفسیر سوره یوسف)»، «تاریخ اسلام از منظر قرآن»، «جنگ‌های پیامبر(ص) به روایت قرآن»، «امام علی(ع) و قاسطین»، «بررسی نظریه صرفه در اعجاز قرآن» و «بزرگداشت اولیای خدا» نام برد.

معرفی اجمالی تفسیر:

تفسیری است به زبان فارسی و با گرایش اجتماعی، و نکات بدیع و ارزنده و علمی‌ای را با استفاده از تفاسیر مجمع البیان، تبیان، کشاف و تفسیر کبیر فخر رازی مطرح کرده و تاکنون هشت جلد از آن منتشر شده و حداکثر به ۱۰ جلد می‌رسد.

مؤلف درباره انگیزه خود در نگارش تفسیرکوثر، اظهار کرده است که:

«همواره معتقد بودم که با نزول قرآن سفره‏اى از آسمان در زمین گسترده شده که بشر را در طول نسل‌ها و قرن‌ها به میهمانى فرا مى‏‌خواند و مائده‌‏هاى خود را در اختیار همگان مى‏‌گذارد و انسان در هر عصرى مى‏‌تواند به اندازه گنجایش استعداد و سعه وجودى خود از این خوان پرخیر و برکت تغذیه کند و بهره‏ گیرد و قرآن مانند باران رحمتى است که هرکسى مى‏‌تواند به مقدار ظرفیتى که دارد آن را در خود جاى دهد، انزل من السماء ماء فسالت اودیة بقدرها». ایشان بر همین اساس اقدام به تفسیر قرآن کرده است.

نظر آیت‌الله العظمی جعفر سبحانى درباره تفسیر کوثر که در کتاب سیمای فرزانگان جلد اول صفحه ۷۴۲ منتشر شده:

پس از ذکر مقدمه‏‌اى با عنوان «نهایت‌ناپذیرى بهره‏‌مندى از قرآن» و بیان تاریخچه نهضت تفسیرنگارى، در مورد تفسیر کوثر چنین مرقوم فرموده‏‌اند:

«از دستاوردهاى این نهضت قرآنى در دهه دوم قرن پانزدهم، تفسیر گرانسنگ و ارزشمند «کوثر» است که با شیوه‌‏اى بس متناسب با نیازهاى روز نگارش یافته و براى مخاطبان خاص خود هدیه گران‌بهایى را تقدیم داشته است. مؤلف محترم که خود یکى از پیشکسوتان علوم قرآنى در حوزه علمیه قم مى‌‏باشد، به نگارش چنین تفسیرى دست زده است... ».

ایشان در ادامه عنوان کرده است «ما این اثر مفید و سودمند و افتخارآفرین را به جامعه قرآنى تبریک گفته، مطالعه آن را به عموم دانشجویان و پژوهشگران قرآنى توصیه مى‏‌نماییم، و این خدمت بزرگ و جاوید را به مؤلف محترم، حجت‏الاسلام و المسلمین جناب آقاى یعقوب جعفرى که خود یکى از نویسندگان باسابقه حوزه علمیه و صاحب آثار علمى ارزنده‏اى است، تبریک و تهنیت‏ مى‌گوییم و توفیقات روزافزون معظم‏له را از خداوند بزرگ خواهانیم.»

تفسیر کوثر چه اسلوبی دارد و حاوی چه مطالبی است؟

اسلوب این تفسیر ترتیبی است و مفسر طبق ترتیب مصحف کنونی، از سوره مبارکه حمد تا سوره مبارکه ناس و با تفکیک آیات، به بیان مطالب و توضیحات و تفسیر خود پرداخته است.

مطالب تفسیر کوثر و نحوه چینش نیز از این قرار است که در ابتدا متن یک آیه یا چند آیه مربوط به همدیگر و بعد از آن ترجمه فارسی آن آمده است. بیان نکات ادبی، شرح و توضیح نکات مشکل و بیان اعراب جملات از دیگر مواردی است که آیت‌الله جعفری در تفسیر خود از آیات ذکر می‌کند و سپس به تفسیر و توضیح آیات و در صورت لزوم بیان شأن نزول آیات می‌پردازد.

از جمله دیگر مواردی که در مباحث ایشان یافت می‌شود بیان برداشت خود ایشان از آیه، بیان مطالب جانبی به صورت مستقل، بیان بحث‌ها به صورت متناوب در تمام تفسیر و استفاده از روایات معصومین(ع) است.

این تفسیر چه ویژگی‌های خاصی دارد و مخاطبان خاص آن چه کسانی می‌توانند باشند؟

خب یک ویژگی این تفسیر این است که به زبان فارسی است و با زبانی ساده و روان تألیف شده است. از دیگر ویژگی‌های آن هم توجه به نیازهای جامعه معاصر از جمله مباحث مربوط به حقوق زن و کودک و ... است. همچنین ایشان توجه ویژه‌ای به اظهار عقائد شیعه و دفاع از آن‌ها و خصوصاً طرح مباحث مربوط به آیات ولایت داشته‌اند.

مخاطبین خاص تفسیر کوثر یا به تعبیر دیگر کسانی که می‌توانند بیشترین بهره را از آن ببرند دانشجویان کارشناسی‌ارشد رشته علوم قرآن و طلاب دوره سطح سه حوزه علمیه هستند، هر چند این تفسیر برای عموم علاقه‌مندان به مباحث قرآنی و تفسیری مفید است.

رویکرد و روش تفسیر

آیت‌الله جعفری اگر چه مطالب را به صورتی ساده و روان مطرح می‌کند، اما روش تفسیری ایشان عقلی و اجتهادی است. از نظر رویکرد تفسیری هم باید گفت که گرایش ایشان به صورت اجتماعی و علمی است.

ایشان برای مثال در بحث پیرامون «مَثل» ذیل آیه ۱۸ سوره مبارکه بقره می‌گوید: یکی از شیوه‌های قرآن در مطرح کردن مسائل تربیتی و معارف بلند خود استفاده از تمثیل و تشبیه است. در قرآن کریم حدود ۵۰ مثل وجود دارد که همه آن‌ها تشبیه معقول به محسوس است و هدف از آوردن مثل تذکر و تفکر می‌باشد.»

ایشان همچنین در موضوع «اتحاد بشریت و انسان‌دوستی» ذیل آیه ۸۴ بقره بیان می‌کند: این آیه شریفه توصیه خداوند به قوم بنی‌اسرائیل است که خون یکدیگر را نریزید و از خانه و کاشانه خود بیرون نکنید. این بدان معناست که خداوند خون طرف مقابل را که ریخته می‌شود به منزله خون همان کسی می‌داند که آن خون را ریخته و نیز کسانی را که آواره می‌شوند همان ستمگران قلمداد می‌کند، زیرا که جامعه بشری یک خانواده است و آسیب به یکی از اعضاء تمام خانواده را دردمند می‌کند.»

نویسنده تفسیر کوثر در باب «حقوق همسران» ذیل آیه ۳۴ نساء آورده است: قرآن کریم براساس اینکه مردان سرپرست خانواده هستند وظایفی را در راستای اطاعت و فرمانبرداری از ایشان بیان نموده و زنان را به دو گروه تقسیم می‌کند؛ گروهی فرمانبردار و حافظان حرمت همسرانشان و گروهی سرکش و عصیان‌گر. سپس از آنجا که برای زنان اهمیت و ارزش قائل است راهکارهایی را برای اصلاح گروه دوم ارائه می‌دهد. بدین ترتیب که ابتدا آن‌ها را موعظه کند و اگر سودی نداشت به او بی‌توجهی کند و اگر باز هم مؤثر نبود او را بزند؛ البته منظور از زدن همان تحریک زنان به همسرداری است نه خشونت و کتک زدن.

ایشان در مورد آسمان‌های هفت‌گانه نیز که در قرآن بیان شده است، ذیل آیه ۲۹ بقره، بیان می‌کند که منظور از آسمان‌های هفت‌گانه طبقات جو است که دور زمین را احاطه کرده و عدد هفت موضوعیت ندارد، بلکه برای تعدد و تکثیر است.

ارزیابی و نقد:

تفسیر کوثر من حیث المجموع تفسیر خوب و مناسبی است و متناسب با نیازهای روز نگارش یافته و برای مخاطبان خاص خود بسیار ارزشمند است.

در مورد اشکالات هم شاید بتوان ذکر نشدن منابع در برخی موارد، به ویژه در مباحث لغوی را یکی از اشکالات این تفسیر دانست.