1.ر . ك : ص ۱۰۰ ح ۱۵۳ .

1.مفردات ألفاظ القرآن : ص ۳۲۸ .

2.مفسّران گفته اند كه «ذكر» در قرآن به چند معنا آمده است ، از جمله : اوّل ، ياد زبانى ، مانند آيه ۲۰۰ سوره بقره : «فَاذْكُرُواْ اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ ءَابَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا ؛ همان گونه كه پدران خود را به ياد مى آوريد، يا با يادكردنى بيشتر، خدا را به ياد آوريد» . دوم ، ياد قلبى ، مانند آيه ۱۳۵ سوره آل عمران : «وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَـحِشَةً أَوْ ظَـلَمُواْ أَنفُسَهُمْ ذَكَرُواْ اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ ؛ و آنان كه چون كار زشتى كنند، يا بر خود ستم روا دارند، خدا را به ياد مى آورند و براى گناهانشان آمرزش مى خواهند» . سوم ، گفتار ، مانند آيه ۴۲ سوره يوسف : «اذْكُرْنِى عِندَ رَبِّكَ ؛ مرا نزد آقاى خود به ياد آور» و آيه ۴۱ سوره مريم : «وَاذْكُرْ فِى الْكِتَـبِ إِبْرَ هِيمَ ؛ و در اين كتاب به ياد ابراهيم پرداز» و آيه ۵۱ سوره مريم : «وَ اذْكُرْ فِى الْكِتَـبِ مُوسَى ؛ و در اين كتاب از موسى ياد كن» . چهارم ، خبر ، مانند آيه ۸۳ سوره كهف : «قُلْ سَأَتْلُواْ عَلَيْكُم مِّنْهُ ذِكْرًا ؛ بگو: «به زودى چيزى از او براى شما خواهم خواند»» . پنجم ، پند و اندرز ، مانند آيه ۴۴ سوره انعام : «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَ بَ كُلِّ شَىْ ءٍ ؛ پس چون آنچه را كه بدان پند داده شده بودند فراموش كردند، درهاى هر چيزى [ از نعمت ها ]را بر آنان گشوديم» . ششم ، وحى ، مانند آيه ۳ سوره صافات : «فَالتَّــلِيَـتِ ذِكْرًا ؛ و به تلاوت كنندگان [ آيات الهى ]» . هفتم ، قرآن ، مانند آيه ۵۰ سوره انبيا : «وَ هَـذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ ؛ و اين [ كتاب] ـ كه آن را نازل كرده ايم ـ ، پندى خجسته است» . هشتم ، تورات و كتاب هاى آسمانى پيشين ، مانند آيه ۴۳ سوره نحل : «فَسْـئلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ؛ پس اگر نمى دانيد، از پژوهندگان كتاب هاى آسمانى جويا شويد» . نهم ، شرافت و بزرگى ، مانند آيه ۴۴ سوره زخرف : «وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَّكَ وَ لِقَوْمِكَ ؛ و به راستى كه [ قرآن ]براى تو و براى قوم تو [ مايه ]تذكّرى است» . دهم ، اطاعت كردن ، مانند آيه ۱۵۲ سوره بقره : «فَاذْكُرُونِى أَذْكُرْكُمْ ؛ پس مرا ياد كنيد، تا شما را ياد كنم» . يازدهم ، بيان كردن ، مانند آيه ۶۳ سوره اعراف : «أَوَ عَجِبْتُمْ أَن جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ ؛ آيا تعجّب كرديد كه بر مردى از خودتان، پندى از جانب پروردگارتان براى شما آمده؟» . دوازدهم ، نمازهاى پنجگانه ، مانند آيه ۲۳۹ سوره بقره : «فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْكُرُواْ اللَّهَ ؛ و چون ايمن شديد، خدا را ياد كنيد» . سيزدهم ، نماز جمعه ، مانند آيه ۹ سوره جمعه : «فَاسْعَوْاْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُواْ الْبَيْعَ ؛ به سوى ذكر خدا بشتابيد، و داد و ستد را واگذاريد» . چهاردهم ، نماز عصر ، مانند آيه ۳۲ سوره ص : «إِنِّى أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّى ؛ واقعاً من ، دوستىِ اسبان را بر ياد پروردگارم ترجيح دادم» . پانزدهم ، پيامبر ، مانند آيه ۱۰ و ۱۱ سوره طلاق : «قَدْ أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَّسُولًا ؛راستى كه خدا سوى شما تذكارى فرو فرستاده است: پيامبرى» كه در اين جا «أنزَل» به معناى «أرسَل» است . در آياتى كه براى اين معانى بدانها استشهاد شده ، احتمال معانى ديگرى نيز مى رود (نضرة النعيم : ص ۱۹۶۴ ـ ۱۹۶۵) .