۱۵۷۷.امام على عليه السلامـ در بيان معناى «خدا ، بزرگ تر است» در «تكبيرة الإحرام»۱ـ:يعنى او بزرگ تر از آن است كه با پنجه ها ۲ (انگشتان) لمس گردد و با حواس ، ادراك شود . معناى «خدا» هم همان است كه گفتيم ، يعنى كسى كه چيزها را از مرز نيستى به هستى مى آورد . و «بزرگ تر است» ، يعنى بزرگ تر از آن است كه در وصف آيد .
۱۵۷۸.امام حسين عليه السلام :در مسجد نشسته بوديم كه مؤذّن ، بالاى مناره رفت و گفت : «خدا ، بزرگ تر است . خدا ، بزرگ تر است» .
امير مؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام گريست و ما هم با گريه او گريستيم . چون مؤذّن ، اذانش را تمام كرد ، امام عليه السلام فرمود : «آيا مى دانيد مؤذّن چه مى گويد؟».
گفتيم : خدا و پيامبرش و وصىّ او بهتر مى دانند .
فرمود : «اگر بدانيد كه او چه مى گويد ، هر آينه ، كم مى خنديد و بسيار مى گِرييد . جمله خدا ، بزرگ تر است ، معانى بسيار دارد ، از جمله : گفته «خدا ، بزرگ تر است» مؤذّن ، نشان از ديرينگى و اَزَلى بودن و ابدى بودن و دانش و نيرو و توانايى و بردبارى و بزرگوارى و بخشندگى و دَهِش و كبريايى خداوند دارد . پس وقتى مؤذّن مى گويد : «خدا ، بزرگ تر است» ، در واقع مى گويد : خدا ، همان كسى است كه آفرينش و فرمايش ، ويژه اوست و با خواست او ، آفرينش ، صورت مى پذيرد و هر چيزى ، از آفرينش از او سر مى زند و آفرينش ، به او باز مى گردد و او ، نخستين است و پيش از هر چيزى ، پيوسته بوده است و واپسين است و پس از هر چيزى ، همواره خواهد بود و آشكار است و برتر (/ آشكارتر) از هر چيزى است و ادراك نمى شود ، و نهان است و نهان تر از هر چيزى است و محدود نمى گردد . پس او ماناست و هر چيزى جز او ، نابود شدنى است .
معناى دوم «خدا ، بزرگ تر است» ، يعنى دانا و آگاه است ، آنچه را بوده و آنچه را كه بود شود ، پيش از آن كه بود گردد ، مى داند .
معناى سوم «خدا ، بزرگ تر است» ؛ يعنى او بر هر چيزى تواناست . در آنچه بخواهد ، توانايى دارد ، به توان خويش ، نيرومند است . بر آفريدگانش اقتدار دارد . نيرومندى اش ، ذاتىِ اوست . قدرتش بر همه موجودات ، سايه افكنده است و چون چيزى را اراده كند ، فقط مى فرمايد : «هست شو!» و آن ، [بى درنگ ،] هست مى شود .
معناى چهارم «خدا ، بزرگ تر است» ، يعنى بردبار و بزرگوار است ، چنان بردبارى مى ورزد كه گويا نمى داند [گناه و معصيتى شده است] ، و چنان گذشت مى كند كه گويا نمى بيند ، و چنان مى پوشانَد كه گويا اصلاً نافرمانى نمى شود ، از سرِ بزرگوارى و گذشت و بردبارى، در كيفر دادن ، شتاب نمى ورزد .
معناى ديگر «خدا ، بزرگ تر است» ، يعنى بخشنده بى چشمداشت است ، پُرداد و دَهِش است ، رفتارش بزرگوارانه است .
معناى ديگر «خدا ، بزرگ تر است» ، نفى چگونگى از اوست . گويا [مؤذّن] مى گويد : خدا ، بزرگ تر از آن است كه وصف كنندگان ، به اندازه اوصاف او ـ كه بدانها موصوف است ـ ، دست يابند . وصف كنندگان ، در حقيقت ، به فراخور [درك و گنجايش] خودشان ، او را وصف مى كنند ، نه به فراخور بزرگى و شكوه او . خداوند ، بسى برتر و بزرگ تر از آن است كه وصف كنندگان ، به اوصاف او برسند .
معناى ديگر «خدا ، بزرگ تر است» ، اين است كه گويا [مؤذّن] مى گويد : خدا ، برترين و شكوهمندترين است ، از بندگانش بى نياز است ، به كردارهاى بندگانش نيازى ندارد ... .
گفته «خدا ، بزرگ تر استِ» ۳ مؤذّن ، يعنى اين كه مى گويد : خدا ، برتر و بزرگ تر از آن است كه احدى از آفريدگانش بداند چه ارج و پاداشى دارد نزد او ، آن بنده اى كه پاسخش دهد و از او و اولياى امرِ او فرمان ببرد و او را بشناسد و بندگى اش كند و به او و به ياد او سرگرم شود ، و دوستش بدارد و با او همدم شود ، و به او اطمينان و اعتماد كند ، و از او بترسد و به او اميد بندد و مشتاق او باشد ، و فرمان و قضاى او را بپذيرد و بدان ، راضى باشد .
در «خدا ، بزرگ تر استِ» دوم ، مى گويد : خدا ، بزرگ تر و برتر و بِشكوه تر از آن است كه كسى بداند چه اندازه كرامت براى دوستانش و كيفر براى دشمنانش فراهم آورده است ، و براى كسى كه او را و پيامبرش را اجابت كند ، چه مقدار بخشش و آمرزش و نعمت ، و براى آن كه او را انكار و نفى كند ، چه اندازه عذاب و كيفر و خوارى در نظر گرفته است .
1.منظور از «تكبيرة الاحرام» يا «تكبيرة الافتتاح» ، تكبيرى است كه نمازگزار با آن ، وارد نماز مى گردد . چون با اين تكبير ، نماز آغاز مى شود .
2.شايد مراد از «اخماس» ، حواسّ پنجگانه ظاهرى باشد و مراد از «حواس» ، «حواس باطنى» .
3.يعنى «اللّه اكبر»هاى آخر اذان .
