1 . حقيقت استعاذه

حقيقت استعاذه ، اين است كه كسى خود را در پناه مستعاذ قرار دهد و اين ، گاه مادّى و گاه معنوى است . هنگامى كه انسان براى حفاظت خود در ميدان نبرد ، لباس ضدّ گلوله مى پوشد يا وارد سنگر مى شود ، خود را در پناه لباس ضدّ گلوله و سنگر قرار مى دهد ، كه اين ، استعاذه مادّى است ؛ امّا استعاذه معنوى ، حالت روانىِ ويژه اى است كه انسان را در پناه خداوند متعال قرار مى دهد و از آفاتى كه او را تهديد مى كنند ، مصونيت مى بخشد و جمله «أعوذ باللّه » ، در واقع ، بيانگر آن حالت درونى است .
بر اين اساس ، براى پيدايش اين حالت درونى ، در گام نخست بايد موانع آن برطرف شوند . موانع پيدايش اين حالت در موارد مختلف ، متفاوت اند . مثلاً كسى كه از شرّ آفريده هاى موذى به خدا پناه مى برد ، نمى تواند دست در سوراخ مار كند و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِن شَرِّ مَا خَلَقَ»^۱ بخواند! بنا بر اين ، شرط اوّل تحقّق حقيقت استعاذه ، اجتناب از موانع پناهجويى است ، و چه زيبا گفته شده است كه :

تا زبان ، چون جوارح و اركان
استعاذت كند به وفق جَنان
نه كه گويى «اَعوذ» و تازى تيز
سوى شيطان و نفس شورانگيز
نه كه گويى «اَعوذ» و آرى روى
سوى بَدْسيرتان ناخوش خوى
تا ز هر بد ، عنانْت كوته نيست
يك اَعوذَت ، «أعوذُ باللّه » نيست
بلكه آن ، پيش صاحب عرفان
نيست الّا «أعوذُ بالشيطان»
گاه گويى «أعوذ» و گه «لا حَول»
ليك فعلت بود مكذِّب قول
بر دهان ، جام زهرِ مرگ آميز
بر زبان ، آن كه مى كنم پرهيز
چند باشى به حيله و تلبيس
منزل ديو و سُخره ابليس
سوى خويشت دو اسبه مى راند
بر زبانَت «اَعوذُ» مى خواند
طُرفه حالى كه دزد بيگانه
گشته همراه صاحبِ خانه
مى كند همچو او فغان و نفير
در به در ، كو به كو ، كه : دزد بگير!^۲
پس از اجتناب از موانع استعاذه ، هر قدر كه انسانْ خدا را بهتر بشناسد و از آفاتى كه او را تهديد مى كند ، بيشتر احساس خطر نمايد ، حقيقت پناهجويى در او بيشتر تحقّق مى يابد .

الْقُرْءَانَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَـنِ الرَّجِيمِ ؛ ¹ پس هر گاه قرآن خواندى ، از شيطانِ رانده شده به خدا پناه بر» ؛ يعنى هر گاه خواستى قرآن بخوانى ، بگو : از شيطانِ رانده شده و وسوسه هاى او به خدا پناه مى برم . ²

استعاذه ، در قرآن و حديث

در قرآن كريم ، مادّه «عوذ» هفده بار به صورت هاى گوناگون به كار رفته است . اين كتاب آسمانى در چهار آيه با جمله «قُل أَعُوذُ»^۳ و در چهار آيه با جمله «فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ»^۴ بر بهره گيرى از بركات ذكر «استعاذه» تأكيد دارد .
استعاذه در قرآن و حديث ، در واقع ، نوعى استعانت انسان از آفريدگار جهان براى مقابله با آفات ، خطرها و دشمنان درونى و بيرونى است .
گاه نيز استعاذه ، استعانت از برخى از صفات خداوند متعال براى مصونيت از آثار برخى از صفات ديگر اوست ، مانند آنچه پيامبر خدا به خداوند متعال مى گويد :
أعوذُ بِرِضاكَ مِن سَخَطِكَ ، وأعوذُ بِرَحمَتِكَ مِن نَقِمَتِكَ ، وأعوذُ بِكَ مِنكَ .^۵
از ناخشنودى تو به خشنودى ات پناه مى برم ، از خشم و كينِ تو به مِهرَت پناه مى برم ، و از تو به خودِ تو پناه مى برم .
پيش از ملاحظه آنچه در باره استعاذه در اين بخش آمده است ، توجّه به سه نكته ضرورى است :