الإيضاح - صفحه 39

كه متأسفانه ، اين آثار برجا نمانده اند .۱
در كنار فعّاليت هاى تبليغى ، نخستين عالمان حكومت نوپاى فاطميان ، به نگارش آثار فقهى دست يازيدند . در اين ميان ، فقيه برجسته فاطمى ، قاضى نعمان بن محمّد بن حيون (م 363 ق) ، در اواخر ايام حكومت مهدى عبّاسى(297 ـ 322ق) ، به احتمال قوى بعد از سال 312ق ، تأليف مفصّل ترين اثر فقهى خود با نام الإيضاح را به اتمام رساند .۲ اين كتاب در 220 باب و در بيش از سه هزار صفحه ،تدوين شده بود۳تأليف اين كتاب به دستور مهدى عبّاسى آغاز شده بود . ۴
متأسفانه از اين اثر مفصّل ، تنها بخشى از «كتاب الصلاة» بر جا مانده است .۵به منظور استفاده افراد بيشترى از كتاب ، قاضى نعمان ، بنا به درخواست خليفه فاطمى ، تلخيصى از اين كتاب با نام

1.الفهرست، ابن النديم ، ص ۲۴۰ . ظاهرا حتى اين آثار ، تماما فقهى نبوده اند ؛ چرا كه ابن نديم در مورد ابو حاتم مى نويسد: «له...كتاب جامع فيه فقه و غير ذلك».

2.تاريخ الخلفاء الفاطميين بالمغرب، داعى ادريس عماد الدين (م ۸۲۷)، تحقيق : محمّد اليعلاوى، بيروت : دارالغرب الإسلامي، ۱۹۸۵م، ص ۵۶۰. قاضى نعمان در المجالس و المسائرات (بيروت : ۱۹۹۶م ، ص۷۹) مى نويسد: «و خدمت المهدي بالله من آخر عمره تسع سنين و شهورا و أياما».

3.ر .ك : الاقتصار، تحقيق : وحيد ميرزا، دمشق، ۱۹۵۷م، ص ۹؛ دعائم الإسلام، ج ۱ ، ص ۱۰۳ ؛ فهرست الكتب والرسائل مجدوع ، ص۳۳.

4.در اين مورد ، در چند جاى الإيضاح اشاره هاى صريحى وجود دارد كه تأليف كتاب به دستور خليفه فاطمى بوده است. همچنين ر .ك : تاريخ الخلفاء الفاطميين بالمغرب، ص ۵۶۰ . همچنين ر .ك : BSOAS, ۳۷, ۳, ۱۹۷۴, p;۵۷۷, no, ۴۴.

5.اسماعيل بن عبدالرسول ، از عالمان اسماعيلى قرن دوازدهم، بعد از نقل عبارت قاضى نعمان در اشاره به كتاب الإيضاح مى گويد: «و از اين كتاب قاضى نعمان ـ كه خداى از او خشنود باد ـ ، در خزانه دعوت ، بجز بخشى اندك از كتاب صلاة موجود نيست كه بيشتر اين بخش را دربر دارد» (فهرست الكتب والرسائل ، ص۳ ۳).

صفحه از 218