تأسيس دولت فاطمى به آيين اسماعيليه گرويده است . بر اساس نوشته اسماعيل كمال پوناوالا ، در كتاب طبقات علماء إفريقية ، نوشته محمّد بن عبد الله خشنى (م ح 371ق) ، شخصى به نام محمّد بن حيان ، از فقهاى قيروان به عنوان عالمى اسماعيلى معرّفى شده است . ۱ ظاهرا اين شخص ، پدر قاضى نعمان ، محمّد بن حيون است و حيان ، صورت ديگر نگارشى حيون باشد . ۲ همان گونه كه در قبل
1.طبقات الفقهاء، ص ۷۸ .
2.ر .ك : دائرة المعارف اسلام (EI۲) ، ج ۸ ، ص ۱۱۷ . پوناوالا در نوشته اى با عنوان «بازنگرى در مورد مذهب قاضى نعمان» (BSOAS,۳۷,۳,۱۹۷۴) مى نويسد:
«خشنى ، قاضى نعمان را فردى از اهل سوسه معرّفى كرده است كه پيرو عقايد ابن سحنون مالكى بوده است. وى سپس به مذهب اسماعيليه گرويد و تقيّه مى نمود.
عبارت عربى اى كه خشنى در مورد معرّفى وى به عنوان يك اسماعيلى به كار برده است، كلمه «تشرقة» است. بر اساس نوشته هاى موجود در آن دوران، اسماعيليه بيشتر با عبارت هاى «مثل المشرقي» و «المشارقة» شناخته مى شده اند (ر .ك : افتتاح الدعوة، ص ۷۶ و ۹۳) . همچنين ، ر .ك : البيان المغرب، ابن العذاري ، ج۱ ، ص ۱۲۶، ۱۵۲، ۱۷۳،۱۸۵،۱۸۸ و۱۸۹ ؛ الكامل، ابن الأثير ، ج ۹ ، ص ۲۹۵.
همچنين ر .ك : طبقات علماء إفريقيه، ص ۷۸ ـ ۸۰. خشنى فهرستى از عالمانى كه به دين اسماعيليان گرويده اند ، با عنوان «باب ذكر من شرق...» بيان كرده است.
همچنين در مورد ديگر عالمان شيعى در اين دوره ، ر .ك : طبقات علماء إفريقيه، ص ۴۴ و۹۱ : «و اشتهر أمر أبي عبدالله... و سمّي المشرقي لقدمه من المشرق و نسب إليه من اتبعه، فسموا المشارقة و كان إذا دخل الواحد منهم في دعوته قيل قد تشرق ؛ تاريخ الخلفاء الفاطميين، ص ۹۶، ۹۸ .
قاضى عبدالجبار نيز در ضمن نقل خبرى درباره فاطميان به كاربرد كلمه مشرقى براى اسماعيليه اشاره دارد (ر .ك : تثبيت دلائل النبوة ، تحقيق : عبدالكريم عثمان ، بيروت : ۱۹۶۶م ، ج۲ ، ص۳۹۰ ، ۳۹۱ و ۶۰۱) .
