منابع «الإيضاح»

1.مقدسى بعد از ذكر مواردى مثل ذكر قنوت در نماز صبح و بلند خواندن «بسم الله» و خواندن نماز شب در يك ركعت و مسائل ديگر مى نويسد: «و هذه الاُصول مذاهب الأدرسية وغلبتهم بكورة سوس الأقصى...» (أحسن التقاسيم، ص ۲۳۸) . ظاهرا منظور مقدسى در اين عبارت ها ، بجليه و پيروان ابن ورسند باشد. همچنين ر .ك : اين عبارت ادريسى: «و أهل السوس فرقتان، فأهل مدينة تارودنت يتمذهبون بمذهب المالكية من المسلمين و هم حشوية ، و أهل بلد تويومن بمذهب موسى بن جعفر ، و بينهم أبدا القتال...» (نزهة المشتاق في اختراق الآفاق، ج۱ ، ص۲۲۸). ابن حوقل كه در حدود سال ۳۷۸ق ، به نگارش اثر خود مشغول بوده است ، مى نويسد: مردم سوس اقصى در مغرب غربى، برخى داراى مذهب سنّى مالكى و برخى ديگر داراى مذهب شيعه موسوى بوده اند كه سلسله امامت را پس از امام موسى كاظم عليه السلامقطع كردند و به پيروان على بن ورسند پيوستند (صورة الأرض، ابن الحوقل ، ص۹۱) . در مورد ورود عبيد الله مهدى نيز گزارش شده است كه وى در بدو ورود خود به افريقا ، نخست به سوس رفت : Studies in Early Ismailism, p.۱۰۵. عبارت ابوعبد الله شيعى ، ظاهرا به همين پيروان ابن ورسند اشاره داشته باشد كه ابن هيثم ، احتمالاً يكى از پيروان تعاليم وى بوده است. در هر صورت ، در منابع ، از ابن ورسند به عنوان مؤسس فرقه بجليه ياد شده است (ر .ك : EI۲ ، ذيل : «بجليه»، ترجمه همين مدخل در دانش نامه جهان اسلام) .

2.در مورد تحليلى از اطلاعات موجود در منابع مختلف در مورد ابن ورسند ، ر .ك : مكتب ها و فرقه هاى اسلامى در سده هاى ميانه، ويلفرد مادلونگ، ترجمه : جواد قاسمى، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۵ش ، ص۲۳۰ به بعد : «نكاتى چند در مورد تشيّع غير اسماعيلى در مغرب» . برخى مطالب منقول در اين مقدمه ، از اين مقاله نقل شده است. با اين همه مطالب منقول به منبع اصلى ارجاع داده شده و به متن كتب رجوع شده است.

3.مكتب ها و فرقه هاى اسلامى در سده هاى ميانه، ص ۲۵۲ به بعد .