الحديث الثّاني

۰.قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله^۱:قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله ^۲ : «تفكّروا في آلاء اللّه ، ولا تتفكّروا في ذات اللّه » . ^۳

فكر ، نزد اهل نظر و استدلال ، عبارت است از حركتين نفس از مطلوب به مبادى و از مبادى به مطلوب ، و اين چنان باشد كه چون خواهند كه مطلوبى را به وجه اَتَم ، معلوم كنند ، معلومات چند مناسب اين مطلوب در خاطر ^۴ گردانند و اين حركت اُولى است كه از مطلوب به مبادى رفته اند و ذاتى عامى كه آن جنس قريب بوَد ، و ذاتى خاصى كه آن فصل قريب بود جهت مطلوب مجهول به صورى حاضر گردانيده اند . ^۵ آن گاه ، اين معلومات را ترتيبى داده اند كه عام را بر خاص ، مقدّم داشته اند و مرتّب ملاحظه كرده و مطلوب را تصوّر نموده ، و اين حركت ثانيه است كه از مبادى به جانب مطلوب رفته اند و اگر مجهول ، تصديقى بوَد ، همچنين ترتيب مقدّمتين معلومتين كنند كه آن را صغرا و كبرا گويند با شرايطى كه در كتب ايشان در بحث قياسات استثنايى و اقترانى مذكور است از تقديم صغرا بر كبرا و ايجاب صغرا و كليّت كبرا تا مؤدّى گردد تصديق بدانها تصديق مر نتيجه را كه مطلوب است .
و فكر به چند معنى ديگر آمده كه آن ، ترتيب امور معلومه است به نوعى كه مؤدّى به مطلوب گردد و تصديق نمودن به معلومات حاضره تا مؤدّى گردد به تصديق به مستحضر و استعلام مجهولات ^۶ از معلومات و ماحَصَل جمله همان است كه اوّلاً مذكور شد و لازم اين جمله است تجريد ذهن از غَفَلات و توجّه به جانب مطلوبات و اين طايفه ، در كسب علوم و معارف ، جز اين ، طريقى ^۷ ندارند و فكر نزد اهل معنى ، سير است از ظاهر به باطن و از صورت به معنى ، به طريق كشف كه آن ، عبارت است از رفع حجاب جسمانيّت از پيش بصرِ بصيرت و منوّر گشتن باطن به نور عنايت