مرتبه اى مناسب حال او اسمى اعطا ^۱ كرده اند ، نفوس كه بواطن اين ارواح اند ، جمله يك قوّه است كه به مناسبت تعلّق با هر مرتبه از مراتب اين جوهر روح و امزجه او در هر محلّى به امر اللّه تعالى ، اظهار خاصيتى چند مى كند ^۲ و به اسمى موسوم مى گردد ؛ چنانچه در جگر ، روح نفسانى را مناسب مزاج و طبع او لطيفه قوّه تحريك به سوى جذب نفع كه آن را «شَهَوى» گويند و قوّه تغذيه و تنميه و جذب غذا و توزيع به دل ما به تحلّل ^۳ بر اعضا و اِمساك و هضم و دفع ، اظهار مى كند و در دل ، روح حيوانى را مناسب مزاج و طبع او لطيفه قوّه ادراك آلى كه آلت آن يا ^۴ حواس خمس ظاهر بوَد كه آن ، سامعه و باصره و ذائقه و شامّه و لامسه است ^۵ يا حواس خمس باطن كه آن ، حسّ مشترك ^۶ و خيال و فكر و وَهم و ذكر است و قوّه تحريك به سوى دفع ضرّ كه آن را غضبى گويند ، اظهار مى كند و در دِماغ روح انسانى را مناسب مزاج و طبع او لطيفه قوّه ادراك معارف و تحريك آلات و بر وجه تدبير بدن و غيره اظهار مى كند: «ذلك تقدير العزيز العليم » . ^۷
و مثال اين تحقيق آن است كه در كتاب احكام نجومى مقرّر شده كه چون وضعى از اوضاع سماوى ، مقتضى سنوح حالى شد ، در وقتى از اوقات معيّنه ، حكم بر وقوع آن مناسب حال وقت و ^۸ مكان نمايند . مثلاً چون دليل سرماى عظيم بينند ، ^۹ در بلاد حارّه در فصل تابستان ، حكم به نقصان حرارت هوا كند ^۱۰ و در بلاد باردِه در فصل زمستان ، حكم به سرما به افراط و توابع آن ؛ بلكه در اين ، آن حكم كند ^۱۱ بر وقوع سرماى سخت در بلادى سرد كه آفتاب از سمت رأس ايشان دور شده ، و حكم كند ^۱۲ بر تقليل حرارت در بلاد گرم كه آفتاب به سمت رأس ايشان رسيده يا قريب شده ، ^۱۳ با