نظم

به نور عقل ، توان در طريق جان رفتنبه پاى وهم ، در اين راه كى توان رفتن
به عقل ، ره برو از حس ببر كه^۱جايز نيستيقين گذاشتن و در پى گمان رفتن^۲
ز آفتاب خرد ذرّه اى طلب كه بدوتوان فراز مه و مهر آسمان رفتن
و مر اين عقل را اسامى بسيار است ، چون عقل هيولانى و عقل نظرى و عقل عملى و عقل مكتسب و عقل منفعل و عقل فعّال و عقل كّل و جوهر مفارق و نور و ^۳ قلب ـ كه بعضى از حكما ^۴ آن را نفس ناطقه خوانند ـ و نفس ^۵ و روح و ^۶ قلب و لوح و قلم و امثال آن ^۷ چنانچه ^۸ گفته اند كه: «للعقل ألف اسم ، و لكلّ اسم ألف اسم» ؛ ليكن ورود كثرت اسامى بر حقيقت اين غريزه به حسب ظهور كثرت آثار و نتايج آن است و تنوّع اعتبارات به سبب اختلاف خصوصيّات ^۹ و قابليّات . و چون بيان عقل در كتب مبسوطه مشروحا مذكور است در اين محل ، همين قدر ، ايماى بدان كافى بود .
امّا ببايد دانست كه از فحاوى احاديث ^۱۰ سيّد المرسلين و آثار و اخبار اكابر دين كه در باب عقل وارد است چنان فهم مى شود كه كمال و نقصان عقل به كثرت و قلّت خوف است از عذاب خداى و تدبّر در اوامر و نواهى الهى و مواظبت طاعات و عبادات و اجتناب از معاصى مهلكات كما قال عليه السلام : «أتمّكم عقلاً ، و أشدّكم [للّه ] خوفا ، و أحسنكم في ما اُمر به و نهي عنه نظرا» ^۱۱ چه هر كو به نور عقل در امور و احوال عالم نظر