نظم

إذا طالبتْك النّفس يوما بحاجةوكان لها نحو الهواء طريق
فخالفت هواها ما^۱استطعت فإنّماهواها عدوٌّ والخلاف صَديق
و يقين ببايد دانست كه مخالفت نفس ، اصل همه طاعات و مطاوعت او سر جمله معصيات است ؛ چه هيچ مانعى و حاجزى ، انسان ^۲ را از تحصيل سعادات و كسب كمالات ، چون شيطان نفس نيست و بدين معنى حضرت نبوى ـ عليه الصّلاة والسّلام ـ اشارت فرمود ^۳ «أعدى عدوّك نفسك الّتي بين جنبيك» ^۴ . و تخصيص به «بين جنبيك» به جهت آن است كه بيشتر آثار صفات آن از آن جا ظاهر مى گردد ؛ چنانچه رأى بعضى از اصحاب طريقت بر آن است كه نفس ، بخارى است لطيف كه منشأ آن دل است .
نقل است كه شخصى از اهل صفا انسانى را ديد در هوا سباحت ^۵ كردى و كثافت جسمانيّت ، او را از آن مانع نگشتى ، از او ^۶ سؤال كرد كه: اين منزلت ^۷ رفيع و مكانت بديع از كجا حاصل نموده اى؟ گفت: اى عزيز! هواى نفس را در تحت اقدام عزم ، پست ساختم و نفس نافرمان را به مدد رياضت به ميسر ^۸ مسخّر خويش گردانيدم . بدان سبب هوايى كه در جوّ سماست ، حضرت حق عز و جل ^۹ مطيع امر ^۱۰ من ساخت .

نظم

نفس و شيطان مى بَرند از ره تو راتا بيندازند اندر چَه تو را
نفس را آن به كه در زندان كنىهرچه فرمايد ، خلاف آن كنى
نفس ، در ترك هوا مسكين بودگوشمال نفس نادان اين بود
از رياضت ، نفس بد را گوش مال^۱۱
تا نيندازد تو را اندر وبال
امر و نهى حق چو دارى اى وحيد!پس مرو بر وايه نفس پليد^۱۲
هر كه او را نفس شومش رام شداز خردمندان نيكونام شد
روى دل چون از هوا برتافتىبعد از آن مى دان كه حق را يافتى
و ديگرى آن كه از روى بصيرت در امر خود نظر كند و از حين تكليف تا زمان تخفيف به طاعت و عبادت گذراند و مريض قلب را به اشربه ذكر و توحيد ، علاج فرمايد و رضيع نفس را به شير رياضت و شراب مخالفت ، پرورش دهد و خَلق را به خالق ، هدايت كند و در استكمال عقل خويش سعى كند و يك دم بل يك طرفة العين از ياد حق ، غافل نگردد ؛ چه حضرت حق ^۱۳ عز و جل ، مى فرمايد كه: ^۱۴«و من يعشُ عن ذكر الرّحمن نقيّض له شيطانا فهو له قرين »^۱۵ يعنى هر كه يك لحظه دل از ياد حضرت ما بپردازد و مَركب نفس در ميدان غفلت تازد ، جلال عزّت ما شيطانى موسوس را هم صحبت او سازد . يعنى خواطر شيطانى و وساوس نفسانى را چنان بر او مستولى گرداند كه از ادراك معارف و حقايق بازماند و او را از اوج عزّت به حضيض مذلّت رساند و از قاف قرب به بئر بعد افكند .