محمد بن قبه رازى از دانشمندان و متكلمان مورد احترام شيعى در قرن چهارم ـ كه رئيس و بزرگ شيعه در زمان خود بوده و آراي او مورد توجه و استناد دانشمندان شيعى پس از وى بوده است، ۱ از آن پشتيبانى كرده‌اند. وي امامان را تنها دانشمندان و بندگانى صالح، و عالم به قرآن و سنت مى دانسته و منكر دانايى آنان به غيب بود. ۲ با اين وجود، مشى عقيدتى او مورد تحسين جامعه علمى شيعه در آن ادوار قرار داشت. ۳ گويا نوبختيان نيز در برخي امور مربوط به ائمه عليهم السلام همچون: معرفت امام به همه زبان‌ها، علم غيب و علم به ضماير مردم، و معجزات امام، نظريات موافقي با شيعيان عصر خويش نداشته‌اند. ۴ گروهى از اصحاب امامان حتى معتقد بودند كه آنان در مسائل فقهى مانند ساير فقهاي آن اعصار به اجتهاد آزاد شخصى (رأى) يا قياس عمل مى كنند و اين نظر نيز مورد پشتيبانى و قبول گروهى از محدثان قم بود. ۵ اما در زمان شيخ مفيد تنها اقليتي از علماي شيعه عصمت ائمه عليهم السلام را انكار مي‌كردند ۶ و بحرالعلوم تنزيه مخالفان عصمت را تنها مخصوص به آن زمان مي‌‌داند و در دوران بعدي جايز نمي‌شمارد. ۷
برخي ديگر از مهم‌ترين اعضاي اين گروه را مي‌توان چنين برشمرد: بريد بن معاويه عجلي، زرارة بن أعين، أبوبصير ليث بن بَختري مرادي، أبوبصير يحيي بن قاسم أسدي، محمدبن مسلم، حمران بن أعين، جميل بن دراج، أبان بن عثمان، حمادبن عيسى، حمادبن عثمان، عبدالله بن بكير شيبانى، عبدالله بن مسكان، و معاوية بن عمار دُهني. بسياري از اين عده جزو اصحاب اجماع هستند كه بر علم و فقاهت آنان تصريح شده است، ۸ و چهار نفر از اين عده از شيعيان مورد علاقه امام صادق عليه السلام بودند؛ يعني: بريد، زراره، أبو بصير ۹ و محمد بن مسلم، كه آن حضرت اين چهار نفر را با تعبيراتي چون: زنده‌كننده ياد اهل‌بيت عليهم السلام، حافظان دين، امينان پدرم ( و سابقين ياد مي‌كرد. ۱۰ حتي اخباري از اين زمان دربارة اختلافات ميان غلات و شيعيان مورد علاقه امام صادق عليه السلام وجود دارد و شيعيان غالي آن دوره ـ كه متمثل در ابوالخطاب و پيروانش بودند ـ از اين چهار نفر نفرت داشتد، تا آنجا كه جميل بن درّاج مي‌گويد: ما اصحاب أبو الخطاب را از بغض آنها نسبت به اين چهار نفر مي‌شناختيم ۱۱ . چنان‌كه در اسناد روايت ذمّ زراره، محمدبن مسلم، و ابو بصير تأمل كنيم، درمي‌يابيم كه بسياري از اسناد اين روايات از طريق جبرئيل بن احمد از محمدبن عيسي بن عبيد يقطيني نقل شده ۱۲ ، كه اولي مجهول، و محمد بن عيسي توسط شيخ تضعيف، و در زمره كساني كه از غلات خوانده شده‌اند، قرار گرفته است ۱۳ . مرحوم خويي( نيز در
1.خلاصة الأقوال، ص۲۴۳، ش۳۲.
2.مقدمه‌اي بر فقه شيعه، ص۳۳ به نقل از: كشف القناع، ص۲۰۰.
3.الفهرست، ص۲۰۷، ش۵۹۶.
4.أوائل المقالات، ص۶۷ ـ ۶۹.
5.تصحيح اعتقادات الإمامية، ص۱۳۶.
6.اوائل المقالات، ص۱۳۵.
7.الفوائد الرجالية (بحرالعلوم)، ج۳، ص۲۲.
8.اختيار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۰۷، ش۴۳۱ و ص۶۷۳، ش۷۰۵.
9.در برخي نقل‌ها به جاي أبو بصير، أبو جعفر أحول آمده است (همان ج۱، ش۲۱۵؛ ج۲، ش۳۲۶).
10.همان، ج۱، ش۲۱۷، ۲۱۹، ۲۲۰.
11.همان، ج۱، ص۳۴۹، ش۲۲۰.
12.ر.ک: معجم الرجال، ج۸، ص۲۴۲ـ۲۵۲.
13.الفهرست، ص۲۱۶، ش۶۱۱.
