شد و متكلمان به تفصيل از آن سخن گفتند و به بررسي ابعاد آن پرداختند. ۱ عصمت ويژگي امام است و به گفته شيخ مفيد:
عصمت تفضلي از خداي متعال براي کسي است که مي‌داند به عصمت پايبند مي‌ماند، ولي عصمت مانع از قدرت بر قبيح يا اجبار بر فعل حسن نيست. ۲
از ديگر متكلمان بزرگ اين دوران، محمد بن علي بن نعمان معروف به صاحب الطاق (به دليل قرار داشتن دكان صرّافي وي در محله طاق المحامل كوفه)، و نيز مؤمن الطاق (در شيعه؛ نامي كه هشام بن حكم بر وي نهاد) و شيطان الطاق (در ميان سنيان) است. ۳ وي از نوابغ روزگار خود در شعر ۴ ، و در مباحث كلامي بسيار حاضر جواب بوده و حكايات و مناظرات وي با مخالفين در نوشته‌ها محفوظ است. او نيز، مانند هشام، در مباحث امامت خبره بوده و امام صادق عليه السلام وي را به مناظرات كلامي دستور مي‌داده است. ۵
هشام بن سالم از ديگر شاگردان و اصحاب امام صادق عليه السلام است که به جهت تخصص در علم توحيد بيشتر در اين موضوع به بحث و مناظره پرداخته است. ۶ او را مؤلف کتاب‌هايى از جمله کتابى درباره معراج دانسته اند. ۷ در اين زمان در ميان شيعيان گرايش‌هاى گوناگون كلامى وجود داشت و باعث درگيري‌هاى حادى مي‌شد كه شواهد آن در كتب رجال و حديث، بويژه رجال الكشي به وفور ديده مي‌شود و از نام كتاب‌هاي راويان در كتب فهرست‌نگاري نيز قابل استفاده است؛ مانند كتب هشام بن حكم در رد هشام بن سالم و مؤمن الطاق. ۸ اختلاف ميان هشام بن حكم و هشام بن سالم چندان جدي بود كه رؤساي شيعه مناظره‌اي ميان آن دو ترتيب دادند تا اختلافاتشان را حل كنند. با اين همه، هشام بن سالم ستايشگر دانش هشام بن حكم بوده است ۹ . جالب آن است كه گاهى افراد يك گروه در تمامى اصول فكرى جز اصل پذيرفتن امامت ائمه با رهبر و رئيس علمى خود اختلاف نظر پيدا مي‌كردند، مانند أبوجعفر سكّاك بغدادي كه شاگرد هشام بن حكم بود، ولي به غير از امامت در ديگر عقايد با هشام مخالفت كرد. ۱۰
1.الشافي في الامامة، ج۱، ص۲۸۶ـ۳۰۰؛ النجاة في القيامة، ص۵۵ ـ۶۳؛ الألفين في إمامة أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب عليه السلام، ص۱۳۵ و۱۸۰ و۳۰۳ـ۳۷۹.
2.تصحيح الاعتقاد، ص۱۲۸.
3.رجال النجاشي، ص۳۲۵، ش۸۸۶؛ لسان الميزان، ج۵، ص۳۲۱، ش۱۰۱۷.
4.منابع پيشين.
5.اختيار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۵۵.
6.رک: همان، ج۲، ص۵۵۶.
7.رک: رجال النجاشي، ص۴۳۴.
8.همان، ص۴۳۳، ش۱۱۶۴.
9.ميراث مکتوب شيعه، ص۳۲۲.
10.طرائف المقال، ج۱، ص۵۷۷.
