مصطلح الحدیث

برخي عالمان، اين دانش را چنين تعريف كرده اند:
«عِلمٌ یُبحَثُ فِیهِ عَن سَنَدِ الحَدِیثِ وَ مَتنِهِ وَ کِیفیَّةِ تَحَمُّلِهِ وَ آدابِ نَقلِه»  (مقباس، ج۱، ص۴۱و۴۲، به نقل از: شیخ بهایی، الوجیزه، ص۱)
دانشي که در آن از سند حدیث، متن آن، چگونگی دریافت حدیث و آداب نقل آن بحث می شود.
بنابراین، موضوعات این دانش را می توان در چهار محور به اجمال آورد: سند حدیث؛ متن حدیث؛ شیوه های ارزیابی حدیث؛ آداب نقل حدیث.

۱ـ سند حدیث
بخشی از دانش مصطلح الحدیث دربارۀ سند است. «سند» موضوعی است که در برخی ديگر از دانشهای حدیثی نيز، از آن بحث می شود. در دانش «مصطلح»، سند را از جهات ذیل بررسی می کنند:
الف) سند به عنوان «مجموعه ای از راویان»، مورد بحث قرار می گیرد ولي از تک تک اجزاي آن، یعنی راویان، به تنهایی بحث نمی شود. بحث از تک تک راویان و چگونگی احراز عدالت یا امامی بودن آنها، به دانش «رجال» مربوط می شود.
ب) در بحث از مجموع یک سند، به مباحث کلی و قواعد پرداخته می شود و به مصادیق عینی، جز برای ارائۀ مثال، توجه نمی شود.
ج) در این نوع بررسی سند، به حالات و صورتهای مختلفی که ممکن است برای یک سند پیش بیاید و در پذیرش و مقبولیت آن نقش داشته باشد، پرداخته می شود.

۲ـ متن حدیث
در دانش مصطلح الحدیث علاوه بر سند، متن حدیث هم بررسی می شود. مثلاً به حدیثی که سخنی از راوی در متن آن داخل شده باشد «مُدرَج المتن» می گویند. در بحث از متن نیز مانند سند، به کلیات و قواعد پرداخته می شود، نه مصادیق عینی.

۳ـ شیوه های دریافت حدیث
بخش ديگري از مباحث مصطلح  الحديث دربارۀ راه هاي مختلف دريافت حديث است كه بدان «طرق تحمل حديث» مي گويند. از جملۀ اين طرق، شنيدن از فرد ديگر و يا دريافت آن به صورت مكتوب است.

۴ـ آداب نقل حدیث
در بخش دیگری از این دانش به آداب نقل حدیث پرداخته می شود و از این بحث به ميان مي آيد كه مثلاً نقل به معنای حدیث یا تقطیع آن، در چه صورت جایز است.

عناوين ديگر اين دانش

دانش «مصطلح الحديث» به نامهاي ديگري هم خوانده مي شود.

«دراية الحديث»، مشهورترين نام برای آن در بين عالمان شيعه و اهل سنت است و دلالتش بر موضوعِ اين علم، جامع تر و دقيق تر از ساير اسامي است. زيرا هدف از دراية الحديث، فقط تعريف اصطلاحات نيست؛ شهيد ثاني (ره) كتابهاي خود در اين موضوع را يكي «البداية في علم الدرايه» و ديگري «الرعاية في علم الدرايه» ناميده و سيد حسن صدر، نيز كتاب خود را «نهاية الدرايه» و علامۀ مامقاني كتابش را «مقباس الهداية في علم الدرايه» ناميده است.

درايـه، در لغت به معني «فهم و شناخت» است؛ چنانچه گفته مي شود: «دريتُ الشّيءَ درايةً؛ يعني: عَلِمتُه؛ آن را شناختم.» بنابراين علم دراية الحديث يعني «دانش شناخت حديث».

اين دانش را به اعتبار مباحثي كه از مباني و قواعد پذيرش روايات در خود دارد، «اصول الحديث» هم خوانده اند.

همچنين اين دانش را «علم الحديث» نيز خوانده اند و به اعتبار اينكه پيشينيان هر يك از موضوعات آن را تحت عنوان يك «علم» مطرح مي كرده اند «علوم الحديث» نيز خوانده شده است. براي نمونه، حاكم نيشابوري در كتاب «معرفة علوم الحديث»، موضوعات اين علم را تحت ۵۲ عنوان و خطيب در كتاب «الكفايه» آنها را تحت ۵۶ عنوان مطرح  كرده  است. بنابراين، مصطلح الحديث را دراية الحديث، اصول الحديث، علم الحدیث و علوم الحدیث هم مي نامند.[۱]