الرحيم» است؛ ۱ زيرا همه سورههاى قرآن به جز برائت با اين آيه آغاز مىشوند و شيعه معتقد است كه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در هر سوره جزو آن سوره و آيهاى مستقل است. ۲
اما روايت منقول از امام على عليه السلام كه در آن نخستين وحى قرآنى، آيه 151 انعام دانسته شده، ۳از چند جهت اشكال دارد، از جمله اين كه به نقل از ابن عباس و ديگران، سوره انعام از سورههايى است كه همه آن، يكجا نازل شده است. ۴ دوم اين كه بر پايه روايت ديگرى از ابن عباس، آيه 151 از سوره انعام، مدنى است. ۵
واپسين آيه يا آيات نازل شده ۶
زرقانى در مناهل العرفان، در باره واپسين آيه يا آياتِ نازل شده، ده ديدگاه را نقل كرده ۷كه مهمترين آنها عبارت اند از:
1. آيه 281 از سوره بقره: بر اساس شمار زيادى از روايات، آخرين آيهاى كه بر پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله نازل شد (وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ؛ از روزى هراسناك باشيد كه در آن به خداوند بازگردانده مىشويد ، سپس به هر كسى هر چه اندوخته كاملاً داده مىشود ، و به آنان ستم نمىشود) بود كه پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله با اشاره جبرئيل آن را در ميان آيه ربا و آيه دَيْن (پس از آيه 280) از سوره بقره قرار داد و پس از آن پيامبر بيش از 21 روز و بنا بر قولى بيش از نه شب زنده نبود. ۸
1.تفسير نور الثقلين : ج۵ ص۶۰۹؛ أسباب النزول : ص۱۴؛ زاد المسير : ج۱ ص۱۳.
2.التبيان فى تفسير القرآن : ج۱ ص۲۴؛ مجمع البيان : ج۱ ص۸۹ ؛ البيان : ص۴۴۰.
3.أحكام القرآن ، ابن عربى ج۴ ص ۱۹۵۴؛ تفسير القرطبى : ج۲۱ ص۱۱۷ - ۱۱۸.
4.ر.ك: التبيان فى تفسير القرآن : ج۴ ص۷۵؛ مجمع البيان : ج۴ ص۴۲۱.
5.ر.ك: التبيان فى تفسير القرآن : ج۴ ص۷۵.
6.ر . ك : ص ۱۷۷ (احاديث مربوط به نزول آخرين وحى قرآنى) .
7.مناهل العرفان : ج۱ ص۹۷ - ۱۰۱.
8.أسباب النزول : ص۱۶ - ۱۸؛ تاريخ اليعقوبى : ج۲ ص۴۳؛ تفسير مقاتل : ج۱ ص۲۲۸.
