جناس تام، آن است كه الفاظ متجانس در گفتن و نوشتن (يعنى حروف و حركات) يكى و در معنا مختلف باشند؛ مانند كلمه «شير» در فارسى و «عين» در عربى. جناس تام در مثال قرآنى ذيل در كلمه «ساعة» جلوهگر شده است:
(وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُواْ غَيْرَ سَاعَةٍ .۱
و روزى كه قيامت برپا شود ، مجرمان سوگند ياد مىكنند كه جز ساعتى درنگ نكردهاند).
جناس ناقص، آن است كه اركان جناس در حروف يكى، و در حركت مختلف باشند. در اين مصداق قرآنى جناس ناقص بنگريد:
(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا فِيهِم مُّنذِرِينَ * فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُنذَرِينَ .۲
در ميان آنان هشداردهندگانى فرستاديم . پس نيك بنگر كه چه شد عاقبت هشداردادهشدگان).
جناس زايد، آن است كه يكى از كلمات متجانس را حرفى بر ديگرى زيادت باشد و آن حرف زايد ، گاه در اوّل كلمه است؛ مانند «ع» در تاب و عتاب، «آ» در رميده و آرميده و گاه در آخر كلمه؛ مانند «ه»، جام، جامه، نام، نامه، و گاه زيادت در وسط است؛ مانند «ا» در قامت و قيامت. نمونههايى از جناس زايد را مىتوان در آيات فرجامين سوره قيامت ديد :
(كَلَّآ إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِىَ * وَ قِيلَ مَنْ رَاقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ * وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ * إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ .۳
هرگز! هنگامى كه جان به گلو رسيد و گفته شود : چارهساز كيست ؟ و دانست كه همان زمان جدايى است . و ساق به ساق پيچيد . آرى در آن روز است كه مسير همه به سوى پروردگارت خواهد بود).
