علّامه حلّى رحمه الله در باره ابو على جُبّايى و ابو الحسين بَصرى و ابو الحسن اشعرى نقل كرده است كه آنها بر اين نظرند كه بهشت و دوزخ ، اكنون آفريده شده اند و از ابو هاشم جُبّايى و قاضى عبد الجبّار بن احمد رازى ، خلاف آن را نقل كرده است . ^۱
در ميان اماميه ، اين نظريّه به سيّد رضى رحمه الله نسبت داده شده است . وى در كتاب حقائق التأويل آورده است :
علما در اين كه بهشت و دوزخ ، آيا اكنون آفريده شده اند يا پس از مرگ بندگان ، آفريده مى شوند ، اختلاف نظر دارند . گروهى از آنان مى گويند : «آنها اكنون آفريده شده اند» و گروه ديگر مى گويند : «فقط بهشت ، آفريده شده است» . نظر درست ، اين است كه آنها بعدا آفريده مى شوند . ^۲
علّامه مجلسى رحمه الله در اين باره مى فرمايد :
بدان كه ايمان به بهشت و دوزخ ، آن گونه كه در آيات و احاديثْ وارد شده است ، بدون تأويل در آنها ، از ضروريات دين است و منكِران و تأويل كنندگان (از جمله فيلسوفان) ، خارج از دين اند . البته در مورد آفرينش بالفعل بهشت و دوزخ ، همه مسلمانان ، اتّفاق نظر دارند ، بجز گروهى از معتزله كه مى گويند در قيامت ، آفريده مى شوند . اين ، در حالى است كه آيات و احاديث متواتر ، گفتار آنها را رد مى كند و رأى آنها را ناچيز مى شمارد . ظاهرا هيچ يك از اماميه ، اين نظرِ سست را قبول ندارد ، جز آنچه به سيّد رضى ، نسبت داده شده است . ^۳

دلالت دارند . ^۱

4 . احاديث دالّه بر وجود فعلى بهشت و دوزخ

افزون بر احاديث بسيارى كه ظهور در وجود داشتن كنونىِ بهشت و دوزخ دارند و به دليل تواتر معنوى ، صدور اجمالى آنها قطعى است ، در فصل دوم ، احاديثى آمده كه به وجود داشتن كنونى آنها تصريح شده ، چنان كه در حديثى با سند صحيح از امام رضا عليه السلام نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله در معراج ، وارد بهشت گرديده و دوزخ را ديده است و نيز تأكيد شده است كه كسى كه آفرينش بهشت و دوزخ را نپذيرد ، پيامبر را تكذيب كرده و بر ما دروغ بسته است . ^۲

نظريّه دوم : بهشت و دوزخ ، در آينده آفريده مى شوند

اين نظريّه كه بهشت و دوزخ ، در آينده آفريده مى شوند ، طرفداران فراوانى ندارد و گزارش شده كه در ميان اهل سنّت ، تنها معتزله و خوارج و گروهى از زيديّه ، آن را پذيرفته اند . شيخ مفيد رحمه الله ، پس از ادّعاى اجماع بر نظريّه نخست ، مى گويد :
معتزله و خوارج و گروهى از زيديّه با اين نظر ، مخالفت كرده اند و بيشتر آنها ، گمان كرده اند كه آنچه ما در باره آفرينش بهشت و دوزخ يادآور شديم ، صرفا ممكن است ، نه لازم ، و در مورد احاديث رسيده ، سكوت كرده اند . بقيّه آنها نيز به محال بودن آفرينش بهشت و دوزخ ، نظر داده اند . ^۳