مى فرمايد : «در واقع ، شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد ، هيمه دوزخيد»^۱ و مى فرمايد : «پس ، آنها و گم راهان ، در آن افكنده مى شوند و [نيز] همه سپاهيان ابليس»^۲ و در آن ، وسايل و ابزارها با اعمال جِنّيان و انسان ها كه داخل آن مى شوند ، پديدار مى گردد . ^۳
گفتنى است كه اين نظريّه ، مبتنى بر اين اساس است كه بهشت و دوزخ ، وجود مستقلى از انسان ندارند ، چنان كه صدر المتألّهين ، خود ، به اين مطلب ، تصريح كرده است :
و دانستى كه بهشت مؤمن و دوزخ كافر ، امرى خارج از نفْس [انسان] نيست . پس اين كه [بهشت و دوزخ ،] امروز آماده اند ، مربوط به نفْس انسان است ، گرچه انسان از آن ، در پرده است [و آن را درك نمى كند] . ^۴
گفتنى است كه ظاهر و بلكه صريح آيات قرآن و احاديث اسلامى ، بر وجود بالفعل و مستقلّ بهشت و دوزخ و در عين حال ، مرتبط بودن آن با عمل انسان ، دلالت دارد ^۵ و در اين گونه مسائل كه عقل براى رسيدن به حقيقت ، راهى ندارد ، اعتقاد به آنچه قرآن و حديث مى گويند ، ضرورى است .

نظريّه سوم : بهشت و دوزخ ، هم آفريده شده اند و هم آفريده نشده اند

بر اساس اين نظريّه ، بهشت و دوزخ ، اكنون ، به يك معنا وجود دارند و به يك معنا وجود ندارند :
بهشت و دوزخ ، اكنون هستند ، از اين جهت كه زمينه پديد آمدن آنها در اين جهان ، در وجود همه انسان ها بالفعل هست ، و اكنون نيستند ، از اين جهت كه علّت پديد آمدن بهشت و دوزخ ، كارهاى نيك و بد انسان است كه به تدريج در طول زندگى از او صادر مى گردد . بنا بر اين ، قبل از انجام شدن كار به وسيله انسان هاى مكلّف ، بهشت و دوزخى وجود ندارد . صدر المتألّهين در تبيين اين نظريّه مى گويد :
مردم در اين كه دوزخ ، اكنون آفريده شده يا آفريده نشده است ، اختلاف نظر دارند و اختلافشان در مورد دوزخ ، مشهور است ، چنان كه در باره بهشت ، چنين اختلافى هست . امّا ديدگاه ما ، پيروان كشف و عرفان ، اين است كه هر دو [از جهتى] آفريده شده اند و [از جهتى] آفريده نشده اند . اين كه مى گوييم آفريده شده اند ، مانند مردى است كه خانه اى بنا مى كند و فقط ديوارهاى اطراف آن را مى سازد . فقط ديوار دارد ؛ ولى به آن خانه گفته مى شود ، چنان كه وقتى وارد آن مى شوى ، چيزى جز ديوارهايى كه در فضا و روى زمين برپا شده اند ، نمى بينى . بعد از آن ، طبق نياز ساكنان آن ، اتاق ها و غرفه ها و پرده ها و راهروها و انبارها و آنچه نياز است در آن باشد ، ايجاد مى گردد .
دوزخ ، خانه اى است كه حرارت آن ، هواى سوزان است و سوخت آن ، جز انسان ها و سنگ هايى كه خدا به حساب مى آمدند ، نيست . و جن ، شعله آن است . خداى بلندمرتبه مى فرمايد : «هيزم آن ، مردم و سنگ است»^۱ و