معذّب اند . ^۱ اينگونه روايات به روشنى دلالت دارد كه عالم برزخ (شامل بهشت ودوزخ برزخى) ، در باطن جهان مادّى ، و البتّه موقّتى و تا روز قيامت است.

سه نظريّه در باره مكان بهشت

در مورد مكان بهشت جاويد ـ كه جايگاه ابدى نيكوكاران است ـ ، سه نظر وجود دارد :

1 . آسمان

عدّه اى بر اين باورند كه بهشت جاويد ، در آسمان قرار دارد ؛ زيرا قرآن در گزارش معراج پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد :
«وَ لَقَدْ رَءَاهُ نَزْلَةً أُخْرَى * عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى . ²
و قطعا [پيامبر] بار ديگر ، او (جبرئيل) را ديد ، نزديك آخرين درخت سدر ، در همان جا كه بهشتِ مأواست» .
يعنى بهشتِ مأوا ، همان بهشت جاويد است ³ كه نزديك آخرين درخت سِدر ، در بالاترين نقطه آسمان قرار دارد.
همچنين در آيه اى ديگر است كه :
«وَ فِى السَّمَآءِ رِزْقُكُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ . ⁴

سخنى در باره مكان بهشت

پيش از هر گونه توضيح در باره مكان بهشت ، دو نكته قابل توجّه است :
اوّل ، اين كه : بهشت مانند دوزخ ـ بر اساس آنچه گذشت ـ ، آفريده شده است . ^۱
دوم ، اين كه : وسعت بهشت ، به اندازه وسعت همه آسمان ها و زمين است . ^۲
اكنون اين مسئله قابل طرح است كه چنين چيزى كه گستره و بزرگى آن با گستره آسمان ها و زمين برابرى مى كند و هم اكنون وجود دارد ، كجاست؟ و چنين موجود بزرگى ، اگر مادّى است ، چرا با ابزار علمى ، قابل رؤيت نيست؟

مكان بهشت برزخى

در پاسخ اين سؤال مى توان گفت كه آنچه از ظاهر قرآن و احاديث در اين باره استنباط مى شود ، اين است كه بهشت برزخى ، در باطن همين جهان مادّه است. طبق احاديث ، ارواح نيكوكاران پس از مرگ ، در قالب مثالى در باغى از باغ هاى بهشت، متنعّم اند و ارواح تبهكاران در گودالى از گودال هاى دوزخ ،