«إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِى نَعِيمٍ * وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِى جَحِيمٍ؛^۱به درستى كه نيكان در بهشت اند و همانا بدكاران ، در دوزخ اند» و نيز «كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينَ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ؛^۲هرگز چنين نيست ! اگر شما علم اليقين داشتيد ، دوزخ را مى ديديد» ، ممكن است اشاره به همين معنا باشد .
از يك جهت مى توان وجود بهشت را در باطن اين جهان ، تشبيه به وجود گلاب در گُل كرد . درست است كه هم گلاب ، مادّى است و هم گل ؛ ولى مانعى ندارد كه يكى در ديگرى پنهان باشد و با هيچ چشمى مشاهده نشود .
تشبيهى ديگر نيز براى نزديك ساختن اين مطلب به ذهن مى توان بيان كرد كه پيش تر هم به آن ، اشاره اى داشتيم و آن ، اين كه : در همين جهان مادّه ، اشياى زيادى وجود دارند كه در شرايط عادى ، براى ما قابل درك و احساس نيستند و بسيارى از آنها در باطن مادّى اين جهان ، قرار دارند . مثلاً در زمان واحد ، امواج متعدّدى از فرستنده هاى راديويى و تلويزيونى جهان ، در فضا پخش مى شوند و گاه از طريق ماهواره ها به تمام دنيا مى رسند . در هر خانه اى ، انواعى از اين امواج وجود دارد ؛ ولى هيچ كس آنها را احساس نمى كند . بعضى از فرستنده ها ، صداهاى دل نشين و روح پرور ، و بعضى ديگر ، آژيرهاى خطر و صداهاى هول انگيز و نفرت زا پخش مى كنند . همچنين بعضى از فرستنده هاى تلويزيونى ، صحنه هاى زيبا و دل انگيز و مناظرى روح پرور و نشاط آور نشان مى دهند ، در حالى كه امواج ديگر ، صحنه هاى جنگ و خونريزى و ويرانى و آتش سوزى و جنايت را پخش مى كنند . تمام اين صحنه ها و تصويرها و صداهاى مختلف ، در همين دنياى مادّى و در همين فضاى اطراف ما وجود دارند و در واقع ، بهشت و دوزخ كوچكى در درون اين جهان ، ساخته اند .

جوهر قوى ، وجود شديد و اثر دردمندانه يا لذّتبخش زيادى دارند . موجودات آن نشئه ، قوى تر ، شديدتر و داراى وجودى برتر و توانمندتر از موجودات اين عالم اند ، تا چه رسد به صورت هاى رؤيايى و مرآتى . نسبت نشئه آخرت به دنيا ، همانند نسبت نشئه بيدارى به نشئه خواب است . چنان كه در اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است : «مردم ، خواب اند و هنگامى كه مى ميرند ، بيدار مى شوند» . ^۱
اين نظريّه ، بر خلاف ظاهر همه آيات و احاديثى است كه بر معاد جسمانى و ثواب و عقاب مادّى ، دلالت دارند.

3. باطن جهان

نظريّه سوم ، اين است كه بهشت و دوزخ ، مادّى و داراى حقيقتى مستقل از وجود انسان اند ، هم اكنون ، وجود خارجى دارند و مكان آنها در همين جهان است و به گستره آسمان ها و زمين اند ؛ ولى با چشم ظاهر ، قابل رؤيت نيستند . بيان اين نظريّه ، چنين است :
بهشت و دوزخ ، هر دو در درون و باطن همين جهان قرار دارد و حجابهاى عالم دنيا مانع از مشاهده آنها مى شود ولى اولياء اللّه مى توانند آن را ببينند ، و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز به هنگام معراج كه از هياهوى مردم اين جهان دور بود با چشم ملكوتى خود توانست گوشه اى از بهشت را در جهان بالا مشاهده كند، حتى براى اولياء خدا ممكن است در جذبه هاى خاص معنوى در روى زمين نيز گهگاه آن را ببينند!
تعبير «وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةُ بِالْكَـفِرِينَ ؛^۲همانا دوزخ به كافران ، احاطه دارد» و