5 . مقصود اصلى در آيات متشابه ، چنان كه در اين آيه آمده است :
(هُوَ الَّذِى أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَبَ مِنْهُ ءَايَتٌ مُّحْكَمَتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَبِ وَأُخَرُ مُتَشَبِهَتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَبَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَآءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّ سِخُونَ فِى الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ .۱
او كسى است كه كتاب را بر تو نازل كرد كه بخشى از آن آيات «محكم» (= صريح و روشن) است كه آنها اساس كتاب اند (و هر گونه ابهام در آيات ديگر ، با مراجعه به اينها ، برطرف مىگردد) و بخشى از آن «متشابه» است (= آياتى كه در نگاه اول ، احتمالات مختلفى در آن مىرود) . اما آنها كه در دلهايشان انحراف است ، به دنبال متشابهاتاند تا فتنهانگيزى كنند (و مردم را گمراه سازند) ، و تفسير (نادرستى) براى آن مىجويند در حالى كه تفسير آيات متشابه را جز خدا و استواران در علم نمىدانند؛ آنها كه مىگويند به آن ايمان آوردهايم ، همه از پيشگاه خداوند است ، و جز خردمندان كسى پند نمىگيرد) .
در اين آيه ، به مقتضاى سياق آن و ضميرهايى كه در لفظ (تأويلَه) دو بار تكرار شده ، «تأويل» در خصوص آيات متشابه مورد نظر است ، و ضمير در اين لفظ - همان طور كه بسيارى از مفسّران گفتهاند - ، به «ما» در جمله (ما تشابه)بر مىگردد ، و ارجاع آن به «كتاب» كه در آغاز آيه قرار دارد - چنان كه برخى از بزرگان۲ فرمودهاند، از متفاهَم عرفى بسيار دور است .
بنا بر اين ، به نظر مىرسد - همان طور كه در تبيين معناى لغوى «تأويل» اشاره شد - لفظ «تأويل» داراى معناى وسيع و گستردهاى است كه شامل مفاهيم ذهنى و عينى مىگردد ، و تأويل قرآن - آن گونه كه شمارى از مفسّران گفتهاند - به مفاهيم
1.آل عمران : آيه ۷ .
2.الميزان فى تفسير القرآن : ج ۳ ص ۲۰ - ۲۹ (ذيل آيه ۷ از سوره آل عمران).